Wiedza i Życie 2025-01.pdf

(15907 KB) Pobierz
Molekularny
odcisk palca
sacruM
cuchnące
dziełem sztuki
Metro
StyczeŃ 2025
nr 1 (1081)
cena
13,99
zł
(w tym 8% VaT)
projektpulsar.pl
www.wiz.pl
ukazuje się od 1926 roku
toksyczne
fajerwerki
Pozaziemskie
Dzieje
Zęby
czerwone światy
karnawału
Wojna i noWe
kroniką
życia
technologie
przydatne w
szkole
INDEKS 38142X
Behemot czy koń rzeczny?
St yczeń 2025
w numerze
44
Historia
z karnawałem przez świat
Andrzej Hołdys
Wenecja, Teneryfa, Nowy Orlean, Trynidad i Tobago, oczywiście
Rio de Janeiro – wszędzie tam oraz w wielu innych miejscach
raz w roku ludzie wychodzą na ulicę, by śpiewać i tańczyć.
Przebierają się, zakładają maski i bawią do białego rana.
Jakimi drogami ta tradycja wędrowała po świecie?
10
Obalamy mity
Czy w przypAdku CoVid-19 JesteŚmy
skAzAni nA szCzepionki mrnA?
Olga Orzyłowska-Śliwińska
..........................
2
Chichot zza wielkiej wody
zielono w głowie
Krzysztof Szymborski
..................................
3
Sygnały
......................................................
4
Genetyka
molekulArny odCisk pAlCA
Katarzyna Kornicka-Garbowska
..................
52
Społeczeństwo
CuCHnąCe sACrum
Kamil Nadolski
..........................................
58
Odontologia
pAmięć siekACzy
Ewa Nieckuła
............................................
64
Na końcu języka
A to Ci zAbAwA!
Jerzy Bralczyk
...........................................
70
Uczeni w anegdocie
zAkoCHAny mAtemAtyk
Andrzej Kajetan Wróblewski
.......................
71
Nowinki techniczne
...................................
72
Laboratorium
ArytmetykA kolorów
Paweł Jedynak
...........................................74
Głowa do góry
prywAtnA drogA do piekłA
Weronika Śliwa
.........................................
76
Recenzje...................................................
78
Trening umysłu
puzelAnd
Marek Penszko
.........................................
79
Listy czytelników
.......................................
80
St yczeń 2025
woJskowoŚć
nowoczeSna
armia robotów
Jakub Chabik
Dzięki technologiom armia się zmieniła.
Znaczenie zyskały drony i autonomiczne
jednostki bojowe. Do tego nowym polem bitwy
jest cyberprzestrzeń.
temat miesiąca
Wojskowość
nowoCzesnA ArmiA robotów
Jakub Chabik
.............................................10
Zoologia
rzeCzne konie
Radosław Kożuszek
....................................16
Środowisko
24
FAJerwerki przyszłoŚCi
Justyna Jońca
...........................................
24
Sztuka
ArtyŚCi i metro
Maria Wieczorek
.......................................
30
Kosmos
Czerwone ŚwiAty VAn de kAmpA
Przemek Berg
...........................................
38
Historia
z kArnAwAłem przez ŚwiAt
Andrzej Hołdys
.........................................
44
Środowisko
Fajerwerki
przySzłości
Justyna Jońca
Nowe technologie zmieniają sztuczne ognie,
aby były przyjaźniejsze dla środowiska, a drony
i projekcje laserowe oferują spektakl bez szkody
dla natury.
Fot. Shutterstock (2), Ukrinform/Forum
Okładka: Fot. Getty, Shutterstock (3)
w
iedza i
Ż
ycie
1
słowo od redakcji
Drodzy Czytelnicy!
Z
bliża się czas noworocznej zabawy
i odpalania fajerwerków. Fakt, to
przepiękne widowisko. Niestety, wiąże się
z emisją gazów, drobnych pyłów, metali ciężkich oraz mikropla-
stiku. W ostatnich latach więc chemicy i inżynierowie poświęcili
wiele czasu i wysiłku, aby uczynić tę rozrywkę mniej szkodliwą
dla naszego zdrowia i środowiska (s. 24). W numerze piszemy,
czym można zastąpić sztuczne ognie. Po Nowym Roku czas na
karnawał. Wenecja, Teneryfa, Nowy Orlean, Trynidad i Tobago,
oczywiście Rio de Janeiro – wszędzie tam oraz w wielu innych
miejscach raz w roku ludzie wychodzą na ulicę, by śpiewać i tań-
czyć. Przebierają się, zakładają maski i bawią do białego rana.
Jakimi drogami ta tradycja wędrowała po świecie (s. 44)?
Nawiązując do wydarzeń w pobliżu naszych granic, anali-
zujemy zmiany, jakie nastąpiły w wojsku dzięki nowoczesnym
technologiom (s. 10). Znaczenie zyskały drony i autonomiczne
jednostki bojowe. Do tego nowym polem bitwy jest cyberprze-
strzeń. Do czego ostatecznie może to doprowadzić?
Z pewnością czytelników zainteresuje, jak analiza DNa stała
się kluczowym narzędziem współczesnej kryminalistyki (s. 52),
w jaki sposób pozyskać z zębów informacje o trudach naszego
życia (s. 64) oraz pełne ciekawostek życie hipopotamów, zwie-
rząt, które pomimo swojej masy potrafią biec z prędkością
do 50 km/h (s. 16). Prawdopodobnie były pierwowzorem biblij-
nego behemota, a ich skóra wydziela niezwykły czerwony krem,
chroniący przed UV.
Ponieważ naukowcy wciąż odkrywają coś nowego w kosmosie,
i tym razem mamy w numerze nowinki astronomiczne (dział
„sygnały”) oraz artykuł o czerwonych światach Petera van de
Kampa (s. 38). Z kolei dla zainteresowanych architekturą przygo-
towaliśmy tekst o sztuce metra (s. 30). Podziemne tunele i stacje
są aranżowane na różne sposoby. Niektóre przypominają muzea
i galerie sztuki wypełnione dziełami zarówno antycznymi, jak
i współczesnymi.
życząc Państwu wszystkiego najlepszego w 2025 r., przy
okazji zachęcam gorąco do zaprenumerowania „Wiedzy i życia”.
subskrypcja to nie tylko niższa cena za egzemplarz, ale i gwa-
rancja dostawy naszego pisma wprost pod Państwa drzwi.
Na końcu numeru prezentujemy wyjątkową ofertę prenumeraty
rocznej „Wiedzy i życia”, a na s. 9 ofertę prenumeraty pakietowej
ze „Światem Nauki” i dostępem do portalu popularnonaukowego
Pulsar. To dzięki Pulsarowi zyskują Państwo codzienny kontakt
z najważniejszymi doniesieniami naukowymi, możliwość
słuchania podcastów i korzystania z naszego archiwum.
Polecam i dziękuję, że kolejny rok jesteście Państwo z nami.
Redaktor naczelna dr n. biol. Olga Orzyłowska-Śliwińska
Czy w przypadku COVID-19 jesteśmy
skazani na szczepionki mRNA?
W
szyscy pamiętają, jak podczas
pandemii cOVID-19 czekali-
śmy na uruchomienie produkcji
szczepionek opartych na mRNA i poda-
wanych drogą iniekcji. Na podstawie tych
krótkich fragmentów materiału genetycz-
nego możliwa była synteza w organizmie
białek kolca (wchodzi w skład otoczki)
wirusa. Obecność tych białek sprawia-
ła, że nasz układ odpornościowy uczył
się walczyć z wrogiem. Niestety szcze-
pionki mRNA wymagają przechowywa-
nia w odpowiednio niskiej temperaturze
(Moderny w –20°c, a Pfizera w –70°c), co
komplikuje łańcuch dostaw i podwyższa
koszty prewencji.
z tych powodów interesujący jest pomysł
naukowców z Uniwersytetu Telawiwskiego.
Opracowali oni skuteczną, niedrogą i prostą
2
w
ieDza i
Ż
yCi
e
St yCzeń 2025
szczepionkę przeciwko cOVID-19, którą
można przechowywać w temperaturze po-
kojowej i podawać w postaci spreju do nosa.
Jak twierdzą badacze, zawarte w preparacie
cząstki o wielkości 200 nm trenują układ
odpornościowy przeciwko wszystkim po-
wszechnym wariantom cOVID-19. Niska
cena, łatwość aplikacji (odpadają kwestie
sterylnych igieł i ryzyka zakażenia; sprej
może być też zastosowany przez niewyszko-
loną osobę) i przechowywania (w postaci
proszku) otwierają drogę do szczepienia po-
pulacji Trzeciego Świata, a także do opra-
cowywania prostszych, skuteczniejszych
i tańszych szczepionek w przyszłości.
Rewolucyjne rozwiązanie przedstawiono
w piśmie „Advanced science”.
co wchodzi w skład nanocząstek?
Otóż naukowcy zidentyfikowali dwie
dr n. biol. Olga Orzyłowska-Śliwińska
Fot. Adrianna Śliwińska, Shutterstock
krótkie i proste sekwencje aminokwasów
w białku wirusa sARs-coV-2, a następ-
nie je zsyntetyzowali i zamknęli w na-
nocząstkach. Uwolnione w organizmie
fragmenty peptydowe prowadzą m.in.
do syntezy immunoglobulin. Próby prze-
prowadzono na myszach. Proszek trzeba
tylko zmieszać przed podaniem z solą
fizjologiczną. W celach testowych wysła-
no go w temperaturze pokojowej do la-
boratorium chorób zakaźnych INsERM
we Francji. Tam wykazano, że nanoszcze-
pionka jest co najmniej tak samo sku-
teczna jak produkt firmy Pfizer. Badacze
obecnie myślą, jak rozszerzyć zastoso-
wanie wynalazku. Mógłby się przydać
w zwalczaniu innych chorób, w tym no-
wotworów.
Krzysztof szymborsKi
chichot zza wielkiej wody
Zielono w głowie
edność świata organicznego sprawia, że pew­
ne pytania, jakie stawia sobie nauka, stają się
nieuchronne, choć niektóre budzić mogą wśród
laików wątpliwości bądź rozbawienie. Przykładem może
być kwestia, czy rośliny okazują przejawy inteligencji.
Przyznam od razu, że jednoznacznej odpowiedzi na to
pytanie nie jestem w stanie udzielić – choćby ze wzglę­
dów, nazwijmy to, lingwistycznych. nie potrafię
bowiem zaproponować definicji inteligencji,
która byłaby jednoznaczna i wolna od
uprzedzeń. Być może ludzie obdarze­
ni są ludzką, zwierzęta zwierzęcą,
a rośliny roślinną inteligencją, która
pozwala im na dostosowanie się
do warunków życia dzięki mecha­
nizmom „będącym plastyczną
reakcją fenotypową w odpowie­
dzi na sygnały ze środowiska,
powstałą w wyniku ewolucji”
(wikipedia). Zastrzeżenie to
może stanowić po prostu cwa­
ny unik, ale pozostawia pole do
w miarę sensownych rozważań
nienależących wyłącznie do świa­
ta baśni.
Jak się wydaje, tego typu rozwa­
żania nie były obce już takim gigantom
umysłu (inteligencji?) jak Linneusz czy
darwin. Jednym z narzucających się pytań
jest to, czy te odmienne rodzaje inteligencji łączy
jakaś uniwersalna cecha. wielu badaczy inteligencji
roślin za taką wspólną cechę uważa zdolność żywych
organizmów do uczenia się, czyli do osiągania celu przy
jednoczesnej korekcji błędów. nie wchodząc w szcze­
góły dotyczące fizjologii roślin, można powiedzieć,
że sensowne podejście naukowe do kwestii ich inte­
ligencji polega w gruncie rzeczy na próbach ustalenia,
czy są one zdolne do uczenia się.
Bezpośrednim bodźcem, który skłonił mnie do za­
interesowania tym tematem, była publikacja w 2024 r.
książki amerykańskiej dziennikarki Zoë Schlanger
„Light eaters” (Pożeracze światła), będącej podsu­
mowaniem naukowych badań nad roślinną inteli­
gencją. Jako dzieło popularnonaukowe książka ta jest
jednak czymś więcej niż listą naukowych ustaleń
i wkracza w sferę filozofii i spirytualizmu. Schlanger
nie ma wątpliwości, że rośliny uczą się i porozumie­
wają, korzystając z sygnałów chemicznych, potra­
fią rozpoznawać swych sąsiadów i „inteligentnie”
J
przystosowywać się do warunków środowiska. Uważa
także, że flora pełna jest tajemnic i lepsze jej poznanie
może przynieść adaptacyjne korzyści nam samym.
Czego rośliny mogą nas nauczyć? Żyją niskim kosz­
tem – żywią się w końcu tylko światłem, powietrzem
i „brudem”, czyli glebą. Fascynacja tą ich właściwoś­
cią znalazła szczególny wyraz w niektórych wierze­
niach, w szczególności w hinduizmie, taoizmie
czy dżinizmie. wyznawcy tych religii byli
przekonani, że rośliny – obywające się bez
przyziemnej potrzeby jedzenia lub na­
wet picia – stanowią wyższą formę
duchowego bytu, do której wybrani
powinni aspirować.
dążenia te przyświecają także
współczesnym, na co wskazuje
nieprzerwana popularność prak­
tyk zwanych breatharianizmem
(od ang. słowa
breathing,
ozna­
czającego oddychanie) bądź ine­
dią (czyli sztuka niejedzenia).
Historia notuje liczne nazwiska
wybitnych breatharianów, do któ­
rych należą m.in. hinduski mnich
Prahlad Jani (1929–2020), twier­
dzący, że od 1940 r. żywił się jedy­
nie energią słoneczną, czy też laureatka
nagrody ig nobla za rok 2000 ellen Greve
(ur. 1957), znana w swym uduchowionym
wcieleniu jako Jasmuheen. (Jej publikacje stały się
prawdopodobnie przyczyną śmierci głodowej pięciorga
jej naśladowców). Folgowanie sobie z jedzeniem mogło­
by oddalić wiernych od myśli o Bogu i zbawieniu, stąd
w tradycji chrześcijańskiej obecne są praktyki postu.
Uważany za ojca nowożytnej medycyny szwajcarski
filozof i lekarz Paracelsus (1493–1541), jak powiada­
ją, pościł latami, nie przyjmując żadnych pokarmów.
Pomijając drugorzędny problem wiarygodności, stwier­
dzić jednak trzeba, że zgodnie z dzisiejszą wiedzą sto­
sowanie inedii nie jest możliwe, gdyż na przeszkodzie
stoją powszechnie uznane prawa fizyki.
Czego więc rośliny rzeczywiście mogą nas nauczyć?
Schlanger w swych „Pożeraczach światła” sugeruje bar­
dziej sensowny, choć niekoniecznie realistyczny cel.
Kiedy patrzymy na spokojne łąki pełne kolorowych
kwiatów czy na wspaniałe mieszane lasy, możemy
pomyśleć o tym, że wielogatunkowe (a tym bardziej
wielorasowe) społeczności mogą współpracować, a na­
wet żyć w bliskości, pokoju i harmonii.
St yczeń 2025
Fot. Shutterstock
w
iedza i
Ż
ycie
3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin