Wiedza i Życie 2024-12.pdf

(18867 KB) Pobierz
POŻYTECZNE
WULKANY
CENa TaNIEJ
MoDY
NOWE GWIAZDY
NA NIEBIE
Grudzień
2024
nr 12 (1080)
cena
13,99
zł
(w tym 8% VaT)
projektpulsar.pl
www.wiz.pl
ukazuje się od 1926 roku
Nadwrażliwość
na sól
prosionka i kulanki
odwiedziny
Sztuczna inteligencja
dla każdego
Ekspansja
golasów
ZwierZęta
Świętego Mikołaja
PrZYdaTNE w
SzKoLE
INDEKS 38142X
NAUKOWCY DOCENILI ŻELATYNĘ
*Prawie 90% uczelni z pierwszej trzydziestki ujętej w rankingu Perspektywy 2024 korzysta ze specjalnych licencji akademickich na oprogramowanie Statistica
Grudzień 2024
w numerze
22
10
Zdrowie
deMony Soli
Paweł Walewski
Komu szkodzi solenie potraw? Czym jest sodowrażliwość?
Czy ludzie na diecie małosolnej rzadziej umierają na zawały serca
i udary mózgu? Jakie znaczenie ma tu potas?
Obalamy mity
UWaga Na NabłyszczaczE
Mirosław Dworniczak
..................................
2
Sygnały
......................................................
4
Chichot zza wielkiej wody
EPoka koNsPiracji
Krzysztof Szymborski
..................................
9
Społeczeństwo
NagiE Paragrafy
Kamil Nadolski
..........................................
54
Ekologia
cENa taNiEj Mody
Justyna Jońca
...........................................
60
Rozrywka
PrzEgląd giEr PlaNszoWych
Olga Orzyłowska-Śliwińska
........................
64
Na końcu języka
różNE Mody
Jerzy Bralczyk
...........................................
70
Uczeni w anegdocie
zbaWca Małych dziEci
Andrzej Kajetan Wróblewski
.......................
71
Nowinki techniczne
...................................
72
Laboratorium
czystE PraNiE
Paweł Jedynak
...........................................74
Głowa do góry
olbrzyM W Paski
Weronika Śliwa
.........................................
76
Recenzje...................................................
78
Trening umysłu
PuZeland
Marek Penszko
.........................................
79
Listy czytelników
.......................................
80
Grudzień 2024
Zoologia
zwierzęta
ŚwięteGo Mikołaja
Ewa Nieckuła
Dzięki czemu renifery tak dobrze znoszą
zimno? Dlaczego ich oczy zmieniają kolor?
Czym wytłumaczyć skłonność tych ssaków
do wpadania pod samochód?
temat miesiąca
Zoologia
zWiErzęta ŚWiętEgo Mikołaja
Ewa Nieckuła
.............................................10
Technika
sztUczNa iNtEligENcja dla każdEgo
Jakub Chabik
............................................
18
Zdrowie
dEMoNy soli
Paweł Walewski
........................................
22
Biologia
staWoNogi do PolUbiENia
Marek W. Kozłowski
..................................
28
Chemia
50 tWarzy żElatyNy
Mirosław Dworniczak
................................
34
Astrofizyka
NoWE gWiazdy Na NiEbiE
Przemek Berg
...........................................
40
Geografia
PożytEczNE WUlkaNy
Andrzej Hołdys
.........................................
46
18
Technika
Sztuczna inteliGencja
dla każdeGo
Jakub chabik
Z pomieszania obaw i fascynacji sztuczną
inteligencją powoli wyłania się pragmatyczne
podejście: gdzie AI da się wykorzystać, co może
nam dać i co zmieni.
Fot. Shutterstock (2), Be&W
Okładka: Fot. SPL/indigo (2), Shutterstock (2)
w
iedza i
ż
ycie
1
słowo od redakcji
Drodzy Czytelnicy!
J
uż niedługo święta. życzymy
zatem wszystkim udanych spotkań
z rodziną, bez kłótni o kwestie politycz-
ne. Można jednak powiedzieć dzieciom, kto ciągnie sanie świętego
Mikołaja. w przypadku reniferów poroże mają osobniki obu płci
i jest ono zrzucane co rok. Z tym że samcom odpada wcześniej,
zwykle przed Bożym narodzeniem, podczas gdy samice utrzymują
je przez całą zimę. Zatem to one ciężko pracują, rozwożąc
w wigilię prezenty. więcej o reniferach piszemy na s. 10, gdzie
m.in. wyjaśniamy, dlaczego mają one skłonność do wpadania pod
samochód. Podczas świąt zapewne niejedna osoba użyje do spo-
rządzania potraw żelatyny. to nie tylko marnie wyglądający skład-
nik galaret i żelków. Sprawdza się w medycynie, a naukowcy mają
coraz bardziej zaskakujące pomysły na jej wykorzystanie (s. 34)
– okazała się przydatna np. w ochronie wyświetlaczy smartfonów.
Podczas planowania zakupu świątecznych prezentów weźmy
pod uwagę, że produkcja ubrań niekiedy mocno szkodzi środo-
wisku, a także oznacza wyzysk wielu ludzi, w tym dzieci (s. 60).
a gdy będziemy czekać w wigilię na pierwszą gwiazdkę, po-
myślmy o tych gwiazdach, które znienacka, w sekundę, pojawia-
ją się na niebie jak kosmiczne duchy – potężne i niezwykle jasne.
właśnie czekamy na takie zjawisko (s. 40). Podczas wolnych dni
popatrzmy na święte miejsca innych kultur. Mogą to być np. wul-
kany, które niekoniecznie sieją tylko zniszczenie, ale także dają
życie, wzbogacając glebę, ogrzewają ludziom domy, tworzą wy-
spy oraz dostarczają cennych dla przemysłu pierwiastków (s. 46).
Ponieważ zrobiło się chłodno, w naszych domach mogły
schronić się rozmaite drobne zwierzęta. gdy to piszę (koniec paź-
dziernika), w warszawie mamy inwazję wtyka amerykańskiego,
sporego, acz niegroźnego dla nas pluskwiaka pochodzącego
z ameryki Północnej. Codziennie ostrożnie wyrzucam jakiegoś
na zewnątrz. w europie pojawił się ok. 25 lat temu i właściwie
jest już wszędzie. Ponieważ żeruje na drzewach iglastych, aż
strach pomyśleć, co będzie, gdy rozpanoszy się w lasach. tym-
czasem w okolicy domów żyją nasze rodzime nieszkodliwe i sym-
patyczne (!) stawonogi. Poznajmy je – to kulanki, wije, prosionki,
stonogi oraz kosarze (s. 28).
Redaktor naczelna dr n. biol. Olga Orzyłowska-Śliwińska
P
Uwaga na nabłyszczacze
schorzeń jelit wśród ludzi mieszkających
w krajach rozwiniętych. W wielu przypad-
kach dieta nie miała większego znaczenia.
Dlatego wzięto pod lupę składniki środ-
ków chemicznych używanych powszech-
nie w zmywarkach do naczyń. Bodźcem
do poszukiwań było odkrycie dokonane
przez inną grupę, która stwierdziła istot-
ność domowych środków chemicznych dla
rozwoju astmy. Naukowcy zbadali więc
w latach 2022–2023 wpływ poszczegól-
nych składników nabłyszczaczy na nabło-
nek wyściełający jelita człowieka. Wyniki
okazały się bardzo niepokojące. Niektóre
składniki typowych nabłyszczaczy nawet
w niewielkich stężeniach silnie oddzia-
ływały z komórkami nabłonka jelit, po-
wodując m.in. przerwanie jego ciągłości
czy różnorodne, często długotrwałe sta-
ny zapalne, a nawet wpływały na obecne
tam RNA. Szczególnie silnie oddziału-
ją w taki sposób etoksylowane alkoho-
le alifatyczne.
cykl pracy zmywarki polega na oczysz-
czaniu naczyń gorącą wodą pod ciś-
nieniem, po którym następuje użycie
nabłyszczacza. i właśnie jego cienka, prak-
tycznie niewidoczna warstwa pozostaje
na powierzchni, ponieważ po nabłysz-
czeniu nie ma dodatkowego płukania.
Naczynia ze zmywarki są potem używa-
ne bez żadnego oczyszczania, w rezultacie
czego woda znajdująca się w potrawach
wymywa składniki nabłyszczacza i osta-
tecznie lądują one w przewodzie pokarmo-
wym. uszkodzenie delikatnego nabłonka
wyściełającego przewód pokarmowy może
skutkować wieloma problemami zdrowot-
nymi. Należą do nich alergie pokarmowe,
zapalenie żołądka, otyłość, a nawet choro-
ba Alzheimera czy stwardnienie rozsiane.
Trzeba jednak zastrzec, że badania
zespołu ze Szwajcarii i uSA były typo-
wymi eksperymentami in vitro. uczeni
używali w nich zaawansowanego syste-
mu modelowego
gut-on-a-chip,
którego
nie można wprost przekładać na realne
schorzenia człowieka. Do pełnego wy-
jaśnienia problemu niezbędne będą więc
jeszcze badania in vivo, a więc na orga-
nizmach ludzkich.
dr n. chem. Mirosław Dworniczak
o użyciu zmywarki często widać
na naczyniach – głównie szklanych
– zacieki. Dlatego producenci tych
maszyn zalecają stosowanie nabłyszczacza,
który zawiera związki powierzchniowo
czynne, czyli surfaktanty. ich długie czą-
steczki składają się z fragmentu mającego
powinowactwo do zanieczyszczeń oraz
drugiego – chętniej przyciąganego przez
wodę. Dzięki temu rozpuszczają zanie-
czyszczenia w wodzie, w tym tłuszcze.
Zwykle stosuje się uniwersalną mieszankę
składającą się z dwóch rodzajów związków
powierzchniowo czynnych – jonowych
i niejonowych. Surfaktanty jonowe dzia-
łają lepiej, gdy woda jest bardziej miękka,
a niejonowe (są to etoksylowane alkohole
alifatyczne) – gdy twarda. Niestety, sur-
faktanty coraz częściej budzą niepokój
środowiska medycznego. ich pozostałości
na powierzchni naczyń, choć niewielkie,
mogą w istotny sposób wpływać na na-
sze zdrowie.
Zespół badaczy ze Szwajcarii i Stanów
Zjednoczonych od jakiegoś czasu analizo-
wał wzrastającą częstość występowania
2
w
ieDza i
Ż
yCi
e
GruDzień 2024
Fot. Adrianna Śliwińska
PRENUMERATA „WIEDZY I ŻYCIA”
Zamów już dziś!
sklep.polityka.pl/wiz
Wydanie drukowane
Prenumerata roczna
129 zł
Prenumerata półroczna
79 zł
Wydanie drukowane i
Pulsar (projektpulsar.pl) to newsy ze świata nauki, cotygodniowy
newsletter, pogłębione artykuły i podkasty z naukowcami.
Prenumerata roczna
259 zł
Prenumerata półroczna
149 zł
ZYSKUJESZ
ZAMÓW JUŻ DZIŚ
MASZ PYTANIA?
sklep.polityka.pl/wiz
darmowa dostawa pisma
pod wskazany adres
zadzwoń:
+48 22 336 75 60
(pon.-pt. w godz. 8:00–17:00)
wpłacając odpowiednią kwotę
na rachunek
18 1750 0009 0000 0000 1004 2763
W tytule przelewu podaj numer, od którego
zamawiasz prenumeratę, np. WIZ 2/2025,
oraz Twoje dane adresowe.
nawet 23% taniej
od ceny egzemplarzowej
+ gwarancja stałej ceny
napisz:
prenumerata@wiz.pl
sklep.polityka.pl/wiz
Zapraszamy na wygodne zakupy!
Dla siebie i bliskich. Kupuj dla szkoły, firmy, instytucji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin