Tronina A., Upadek Czuwających i ich potomstwa według Księgi Gigantów.pdf

(292 KB) Pobierz
Antoni Tronina
Upadek Czuwających
i ich potomstwa
według
Księgi Gigantów
Wydarzenia ostatnich miesięcy każą na nowo szukać odpowiedzi na pytanie
o przyczyny zła w świecie. Pierwsze rozdziały Biblii akcentują zwłaszcza grzech
pierwszych rodziców (Rdz 3), przy czym inspiracja należy tu do symbolicz-
nego „Węża”
1
. Znacznie skromniej potraktowany został wątek upadku „synów
bożych”, którzy złączyli się z „córkami ludzkimi” (Rdz 6,1-4). Ten kłopotliwy
temat, wstrzemięźliwie traktowany w ortodoksyjnej teologii judaizmu i chrze-
ścijaństwa, znalazł szerokie zastosowanie w literaturze apokryficznej.
Katechizm Kościoła Katolickiego poświęca kwestii „upadku aniołów” zaled-
wie jedną stronicę. W początkowym paragrafie tej sekcji (391) czytamy:
Do wyboru nieposłuszeństwa skłonił naszych pierwszych rodziców
uwodzicielski głos przeciwstawiający się Bogu. Ten głos przez zazdrość
sprowadza na nich grzech. Pismo święte i  Tradycja Kościoła widzą
Zob. K. Napora,
„Wąż”, „Życie” czy „Matka wszystkiego, co żyje”? Znaczenie imie-
nia „chawwa(h)” i jego funkcja w Rdz 3,
w: tenże, A. Kubiś (red.),
„Niewiastę dzielną
kto znajdzie?” (Prz 31,10). Rola kobiet w biblijnej historii zbawienia,
Analecta Biblica
Lublinensia 14, Lublin 2016, s. 15–27.
1
660
0
Upadek Czuwających i ich potomstwa według Księgi Gigantów
w tej istocie upadłego anioła, nazywanego Szatanem lub diabłem. Ko-
ściół naucza, że był on najpierw dobrym aniołem stworzonym przez
Boga:
Diabolus enim et alii daemones a Deo quidem natura creati sunt
boni, sed ipsi per se facti sunt mali.
Łaciński cytat na końcu tego paragrafu zaczerpnięto z  orzeczenia soboru
laterańskiego IV, który miał miejsce przed ośmiuset laty, w listopadzie 1215 r.
Był to czas herezji albigensów i katarów, nękających wówczas południową Fran-
cję
2
. Tereny te były przesiąknięte doktryną opartą na manicheizmie; ideologii
opartej na przekonaniu o walce równorzędnych mocy dobra i zła w kosmosie
3
.
Dla przeciwstawienia się tym błędom ojcowie soboru zdefiniowali wiarę
Kościoła powszechnego w jednego Boga w Trójcy Osób. Ten jeden Bóg:
[…] swoją wszechmocną potęgą jednocześnie, od początku czasu z ni-
czego stworzył jedno i drugie stworzenie, duchowe i materialne, aniel-
skie mianowicie i światowe: i następnie ludzkie, jakby wspólne złożone
z  ducha i  ciała. Diabeł bowiem i  inne złe duchy zostały wprawdzie
stworzone przez Boga jako dobre, lecz same przez się stały się złe. Czło-
wiek zaś zgrzeszył za podszeptem diabła
4
.
Orzeczenie to stanowi pierwszą oficjalną wypowiedź Kościoła na temat
upadku aniołów. Widać wyraźnie, że średniowieczna herezja katarów znaj-
dowała się pod wpływem religii manichejskiej, sięgającej korzeniami nauki
Manesa (Maniego). Ten wielki reformator religijny żył w III w. ery chrześcijań-
skiej. Wychował się w judeochrześcijańskiej wspólnocie elkezaitów w syryjskim
Mardin, w górnym biegu Eufratu i Tygrysu. W młodości założył własną syn-
kretyczną religię, łączącą perski dualizm z  elementami chrześcijaństwa i  bud-
dyzmu. Nie mając zwolenników w  rodzinnym środowisku, rozwinął działal-
ność misyjną w Mezopotamii i dolinie Indusu. Wydalony z Persji, udał się do
Kaszmiru, Turkiestanu i zachodnich Chin. Po zmianie władcy w Persji wrócił
w ojczyste strony, gdzie wkrótce poniósł śmierć męczeńską (277).
Więcej na temat okoliczności zob. J. Dyl,
Sobory powszechne w drugim tysiącleciu
chrześcijaństwa,
Tarnów 1997, s. 41–49.
3
Zob. R. Szmurło,
Manicheizm,
w:
Encyklopedia katolicka,
t. 11, Lublin 2006,
k. 1143–1148.
4
Przekład za: I. Bokwa (red.),
Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi
Kościoła,
Poznań 2007, s. 147.
2
661
1
2
Antoni Tronina
Poglądy manichejskie znane były dawniej z  pism polemicznych autorów
chrześcijańskich. Dopiero na początku XX w. odkryto w Turfanie na pustyni
Gobi pisma manichejskie w  różnych językach (perskim, sogdyjskim, partyj-
skim, ujgurskim), a później stopniowo znajdowano także teksty w innych języ-
kach (łacińskim, greckim, koptyjskim, syryjskim, arabskim, a nawet chińskim).
Wśród kanonu ksiąg manichejskich wyróżnia się Księga Gigantów (Kawan),
zachowana w różnych przekładach. Po raz pierwszy opublikował jej fragmenty
B.W. Henning
5
; jego pracę kontynuuje W. Sundermann
6
.
Z  zachowanych w  różnych językach fragmentów wynika, że manichejska
Księga Gigantów zawierała opis upadku aniołów oraz zaciekłej walki pomiędzy
ich potomstwem. Krzywdy, jakie spotkały z ich strony mieszkańców ziemi, spo-
wodowały klęskę potopu. Widać w  tych opowieściach nawiązanie do biblijnej
historii gigantów (Rdz 6,1-4), ale także do ksiąg Henocha, znanych dotychczas
w przekładzie etiopskim (1 Hen 6–16). Upadli aniołowie przedstawieni są w wer-
sji manichejskiej jako demony, którym udało się zbiec z więzienia w niebie, gdzie
zostali zamknięci po stworzeniu świata (2 Hen 18). Wersja ta zawiera również
zakończenie mitu, mówiące o  zwycięstwie czterech archaniołów nad demonami
i ich potomstwem. Utwór należący do kanonu świętych ksiąg manicheizmu zdaje
się akcentować możliwość pokuty gigantów. Część z  nich dzięki temu ocaleje
z zagłady i przyczyni się do inwazji zła wśród ludzi, którzy przeżyli potop
7
.
Wkrótce po publikacji manichejskiej wersji Księgi Gigantów okazało się,
że w  Qumran zachowało się przynajmniej 10 rękopisów aramejskiego orygi-
nału tejże księgi. J.T. Milik, pracując nad edycją Księgi Henocha z  czwartej
groty, zwrócił uwagę (1971) na kilka manuskryptów, reprezentujący inną wer-
sję wydarzeń
8
. Przede wszystkim pojawiają się tam imiona dwóch synów Sze-
michazy (Szemchazaja), wodza zbuntowanych aniołów (Ohja i Hahja). Milik
W.B. Henning,
The Book of Giants,
Bulletin of the School of Oriental and Afri-
can Studies 11 (1943–46), s. 52–74.
6
W. Sundermann,
Mittelpersische und parthische kosmogonische und Parabeltexte
der Manichäer,
Berliner Turfantexte 4, Berlin 1973; tenże,
Ein weiteres Fragment aus
Manis Gigantenbuch,
w:
Orientalia J. Duchesne-Guillemin emerito oblata,
Leiden 1984,
s. 491–505.
7
Przekład wszystkich opublikowanych fragmentów manichejskiej Księgi Gigantów
zob. E. Morano,
Il Libro dei Giganti di Mani,
w: G. Gnoli i in. (red.),
Il mito e la
dottrina. Testi manichei dell’Asia centrale e della Cina,
Il Manicheismo 3, Milano 2008,
s. 69–107, 367–373.
8
J.T. Milik,
Problèmes de la littérature henochique à la lumière des fragments ara-
méens de Qumran,
Harvard Theological Review 64 (1971), s. 366–372; tenże,
Turfan
5
662
2
Upadek Czuwających i ich potomstwa według Księgi Gigantów
genialnie skojarzył ten fakt z manichejską wersją Księgi Gigantów, gdzie przy-
wódca demonów ma także dwóch synów o perskich imionach Sam i Nariman.
Ponadto Milik trafnie zwrócił uwagę badaczy na hebrajski
Midrasz o Szem-
chazaju i Azaelu.
Autor tego midraszu, rabbi Josef bar Chijja, należał do trze-
ciego pokolenia amoraitów babilońskich (przełom III i IV w. po Chr.). Nieco
wcześniej działał (również w  Mezopotamii) Manes, twórca manicheizmu.
Wynika stąd, że obaj korzystali z  tych samych źródeł aramejskich, zarówno
z Księgi Czuwających (1 Hen 6-36), jak i z Księgi Gigantów, która przetrwała
właśnie w środowisku manichejskim. Autorowi
Midraszu
zawdzięczamy stresz-
czenie pierwotnej wersji Księgi Gigantów, co znacznie ułatwia rekonstrukcję
opisanych tam wydarzeń
9
.
Istotny powód, który każe wyodrębnić Księgę Gigantów spośród litera-
tury henochicznej, to wprowadzenie do narracji szeregu dodatkowych imion.
Księga Czuwających wymienia tylko listę 20 przywódców buntu w  niebie.
W  wersji etiopskiej są to imiona zniekształcone przez tłumaczy: „Szemihaza,
ich dowódca, Urakiba, Ramiel, Kokabiel, Tamiel, Ramiel, Daniel, Ezekiel,
Barakiel, Asael, Armaros, Batriel, Ananiel, Zakiel, Samsiel, Sartael […], Turiel,
Jomiel, Araziel. Są to dowódcy dwustu aniołów i  wszystkich innych z  nimi”
(1 Hen 6,7)
10
.
Lista etiopska jest wyraźnie uszkodzona; brak na niej dwóch imion, a jedno
pojawia się dwukrotnie. Na szczęście można tę listę dziś poprawić na podstawie
edycji krytycznej testu aramejskiego
11
. Według 4Q204 brzmi ona następująco:
Szemichaza pierwszy; ’Ar‘taquf drugi; Ramasz’el trzeci; Kokab’el
czwarty; […’el] piąty; Ra‘ma’el szósty; Dani’el siódmy; Zeqi’el ósmy;
Barak’el dziewiąty; ‘Aśa’el dziesiąty; Chermani jedenasty; Matar’el
dwunasty; ‘Anan’el trzynasty; Sataw’el czternasty; Szamszi’el piętnasty;
Śachri’el szesnasty; Tummi’el siedemnasty; Turi’el osiemnasty; Jomi’el
dziewiętnasty; Jehaddi’el dwudziesty. Ci są wodzami i dziesiętnikami.
et Qumran: Livre des Géants juif et manichéen,
w: J. Jeremias (red.),
Tradition und
Glaube: Das frühe Christentum in seiner Umwelt,
Göttingen 1971, s. 117–127.
9
Pierwsze ustalenia co do rekonstrukcji Księgi Gigantów przedstawił Milik w pra-
cy
The Book of Enoch,
Oxford 1976, s. 298–339, w rozdziale
The Book of Giants.
Tytuł,
jaki Milik nadał hipotetycznej jeszcze księdze, przyjął się powszechnie wśród badaczy.
10
Apokryfy Starego Testamentu, tłum. R. Rubinkiewicz, Warszawa 1999, s. 145.
11
H. Drawnel, in consultation with E. Puech,
Qumran Cave 4: The Aramaic
Books of Enoch. 4Q201, 4Q202, 4Q204, 4Q205, 4Q206, 4Q207, 4Q212,
Oxford
2019, 60–61.
663
3
Antoni Tronina
Tak więc oryginalna lista przywódców buntu jest niemal w  pełni zrozu-
miała. Wszystkie imiona są aramejskie, a element teoforyczny zawiera ogólną
nazwę Boga: El. Na liście wyróżniają się imię pierwsze i  dziesiąte. Imię Sze-
michaza („potomstwo miało widzenia”) znane było dotąd wyłącznie z  Księgi
Henocha; obecnie Księga Gigantów pozwala zrozumieć jego znaczenie, gdyż
opowiada o  widzeniach, jakie mieli jego synowie (Ohja i  Hehja). Hebrajski
Midrasz o  Szemchazaju
zmienia nieco pisownię tego imienia, a  także imion
obu synów (Hejja i Ahejja).
Bardziej złożona jest historia tradycji o drugim z przywódców buntu. Imię
‘Asa’el („Bóg/El uczynił”) z  Księgi Henocha przybiera w  Księdze Gigantów
formę ‘Aza[z]’el, podobnie jak we wspomnianym
Midraszu.
Jest to świadome
nawiązania do kozła „dla Azazela” z Kpł 16. Znaczenie imion pozostałych dzie-
siętników teraz łatwiejsze do wyjaśnienia. Niemal każdy z  nich wyraża swym
imieniem funkcję powierzoną mu przez Boga: chodzi o  opiekę nad ciałami
niebieskimi (słońce, księżyc, gwiazdy), nad porami dnia i roku (wieczór, dzień,
zima) czy wreszcie nad zjawiskami atmosferycznymi (gromy, deszcz, obłoki).
Spośród 20 imion przywódców buntu (1 Hen 6,7) Księga Gigantów prze-
chowała około połowy. Obok Szemichazy i  Asaela są to (bardziej lub mniej
zniekształcone) imiona Barakel, Ana[n]el, Na‘am’el (?), Ammi’el (?). Trzeba do
nich dodać imiona zachowane częściowo: A[rtakuf ], Ra[maszel], Sa[hriel]. Tak
słabe poświadczenie w Księdze Gigantów imion upadłych aniołów potwierdza
tylko fragmentaryczność zachowanych tekstów.
Ciekawe jest natomiast rozbudowanie wątku Gigantów, którzy zrodzili się
ze związku Czuwających z ziemskimi kobietami. Wątek ten, marginalny w tra-
dycji henochicznej, został szeroko potraktowany w  Księdze Gigantów. Kry-
tyczne wydanie tego dokumentu, dokonane przez L. Stuckenbrucka
12
, pro-
ponuje jego podział na 22 sekcje. Jest to rekonstrukcja czysto hipotetyczna,
oparta na manichejskiej księdze
Kawan
oraz na hebrajskim
Midraszu o  Sze-
michazie i  Azaelu.
Sekwencja wydarzeń przedstawiona w  tych starożytnych
źródłach pozwala zauważyć, że fabuła Księgi Gigantów rozwija apokryficzny
materiał Księgi Czuwających (1 Hen 6-16) i Jubileuszy (4-5). O ile jednak apo-
kryfy tylko ogólnie mówią o  grzechach Gigantów i  ich ukaraniu, to odkryta
niedawno aramejska Księga Gigantów stawia ten temat w centrum swego zain-
teresowania.
L. Stuckenbruck,
The Book of Giants from Qumran. Texts, Translation, and Com-
mentary,
Texte und Studien zum Antiken Judentum 63, Tübingen 1997.
12
664
4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin