GIOYANNI REALE HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ III. SYSTEMY EPOKI HELLENISTYCZNEJ Przełożył Edward Iwo Zieliński LUBLIN 2004 ISBN 83-7363-194-1 UWAGI WSTĘPNE W nowych wydaniach wprowadziliśmy wszystkie stosowne odniesienia do nowych i licznych edycji krytycznych tekstów omawianych autorów, które zostały opublikowane przede wszystkim w latach osiemdziesiątych. Wprowadziliśmy nadto znaczne zmiany w rozdziale poświęconym dawnej Akademii, uwzględniając nie tylko rezultaty pogłębionego poznania metafizyki zasad dawnych przedstawicieli Akademii i ich relacji do nauk niepisanych Platona, które wyraziliśmy w dziele «Per una nuova interpretazione di Platone» (IO nową interpretację Platona], wyd. 10, 1991), lecz przede wszystkim znakomite uzupełnienia H. Kramera zawarte w rozdziale «Die Ältere Akademie» w opracowanym na nowo dziele «Grundriss der Geschichte der Philosophie» F. Ueberwega, wydanym pod redakcją H. Flashara: «Die Philosophie der Antike», Band 3: «Ältere Akademie - Aristoteles - Peripatos», Basel-Stuttgart 1983. Giovanni Reale Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego dziękuje Wydawnictwu «Vita e Pensiero» za udostępnienie klisz umożliwiających reprodukcję okładki i ilustracji. SYSTEMY EPOKI HELLENISTYCZNEJ «ev tój Kpoweifi) r|kioupLvcp autą> ’AX.E^av6poę ejtiarag <f>rpiv, “atrr|oóv p.e o OcAcię”. xat óę, “Ót7tOOZÓTT|<TOV pion”, <j>T]Oi». «Kiedy [Diogenes] wygrzewał się na słońcu w Kra-neum, Aleksander, przystanąwszy przy nim, rzekł: „Proś mnie, o co chcesz”. Ów zaś odpowiedział: „Odsłoń mnie”». Diogenes Laertios, VI, 38 «Ovóev ixotvóv <;) ókiyov ró ixavóv». «Niczego nie brak temu, komu wystarcza niewiele». Epikur, Gnomologium Vaticanum, 68 Aleksander w bitwie pod Issos. Mozaika odnaleziona w Pompei i przechowywana w Muzeum Narodowym w Neapolu. Zobacz też przedstawienie Aleksandra zamieszczone na s. 22; jest to herma odnaleziona w Tivoli, a przechowywana w paryskim Luwrze. Zarówno mozaika, jak i herma przedstawiają w sposób bardzo wymowny protagonistę historycznej rewolucji, która zapoczątkowała epokę hellenistyczną. WPROWADZENIE DO FILOZOFII EPOKI HELLENISTYCZNEJ «Sapzóę <JXOVT] TO |1T] TteiVfjV, TO |lt] Sllpfjv, TO [IT] piyouw raura ydp e/wv rig xai eXxi^ojv e^eiv xav Aii utieq evSaipoviag pa/eaaiTO». «Glos ciała [brzmi]: nie być głodnym, nie pragnąć, nie marznąć. Ktoś, kto to wszystko ma i ma nadzieję, że mieć będzie, i z Zeusem może się bić o szczęście». Epikur, Gnomologium Vaticanum, 33 «xai exeivcov [scii, tojv dyaOojvj rr|v evSaipoviav pr) bia<j)eQeiv Tfję 0eiaę EuSatpoviag, pr]be tt]v dpepiaiav ... SiatJjepsiv Tfjg tov Aióę eudaipoviaq, xai xara pr]ÓEv aipETOJTEQav eivai pr|TL xaXXicu pr,TE ospvoTEpav Tijv roi) Aióę EvSaipoviav rfję rd)v ao<j>ajv dvdQcbv». «Szczęście ludzi dobrych nie różni się od szczęścia boskiego: ani szczęście przemijające nie różni się od szczęścia Zeusa; ani nie jest bardziej godne wyboru, ani piękniejsze, ani bardziej dostojne szczęście Zeusa od szczęścia mądrych mężów». Chryzyp (von Arnim, S. V. E, III, fr. 54) 1. Duchowe konsekwencje rewolucji dokonanej przez Aleksandra Wielkiego Wielka wyprawa Aleksandra Wielkiego i podbój Wschodu (334-323 przed Chr.) wywołały rewolucję o ogromnym znaczeniu nie tylko z uwagi na konsekwencje polityczne, które spowodowała, lecz także* ze względu na wiele towarzyszących jej zmian dawnych przekonań, co wpłynęło na radykalną przemianę życia duchowego Greków. Było to wydarzenie, które stanowiło epokę w najmocniejszym sensie tego słowa, jako że zamykało jedną epokę, a otwierało nową. Zobaczmy dokładnie, jakie były czynniki tej nowej epoki, które w sposób decydujący wpłynęły na to, że problematyka filozoficzna poruszana przez Platona i Arystotelesa nagle w znacznej mierze przestała budzić zainteresowanie oraz pojawiły się nowe problemy, nowe kategorie i nowe parametry ich rozwiązywania, krótko mówiąc, pojawił się nowy klimat duchowy, radykalnie odmienny od tego, który panował w epoce klasycznej. Z pewnością najważniejszym czynnikiem, który na to wpłynął, był upadek polis. Już ojciec Aleksandra, Filip Macedoński, zaczął podważać fundamentalne zasady greckich państw-miast, gdy zręcznie wykorzystywał istniejące już organizmy polityczne do urzeczywistnienia swego planu dominacji macedońskiej nad Grecją. Jeżeli więc Filip respektował polis, to czynił to tylko formalnie, jako że jego celem było podporządkowanie sobie jej wolności własnym dążeniom do hegemonii. Aleksander natomiast zniszczył polis pod każdym względem. Odebrał jej wszelką wolność formalną i faktyczną, by urzeczywistnić imponujący zamysł zbudowania boskiej monarchii 24 WPROWADZENIE DO FILOZOFII EPOKI HELLENISTYCZNEJ uniwersalnej, która miała objąć nie tylko różne państwa, lecz także kraje i rasy. Aleksandrowi nie udało się wszakże doprowadzić do końca swego imponującego zamysłu i nadać formy politycznej podbitym przez siebie olbrzymim terenom, rozciągającym się na trzy kontynenty. Nie udało się to zarówno z tego powodu, że duch i czas jeszcze do tego nie dojrzały, jak i z tej racji, że śmierć zabrała go nagle w 323 r. przed Chr. w zbyt młodym wieku. Niemniej jednak swoją polityką zadał państwom-miastom taki cios, że nie miały już żadnej możliwości powrotu do równowagi. Tak więc po 323 roku z imperium Aleksandra, które się rozpadło, władza polityczna przeszła do nowych królestw powstałych w Egipcie, Syrii, Macedonii i Pergamonie, a państwa-miasta definitywnie przestały odgrywać rolę historyczną. Monarchowie skupili w swoich rękach całą władzę, nie tolerując żadnego jej ograniczenia, niemal całkowicie utożsamili siebie z państwem i w konsekwencji zlikwidowali wszelką postać wolności politycznej. W ten sposób za jednym pociągnięciem została zburzona owa fundamentalna wartość duchowego życia klasycznej Grecji, którą to wartość Platon w Politei i Arystoteles w Polityce niegdyś opracowali teoretycznie, zmitologizowali, zhipostazowali i wysublimowali. Tym samym równie niespodziewanie dzieła te w oczach ludzi, którzy przeżyli rewolucję przeprowadzoną przez Aleksandra, straciły swoje znaczenie i żywotność, zajęły miejsce gdzieś bardzo daleko, zupełnie niedopasowane do czasów. 2. Geneza ii szerzenie5 się? ideału kosmopolitycznego Ponieważ Grek epoki klasycznej - jak wiadomo - zawsze traktował polis jako jedyny horyzont życia moralnego, poza którym człowiek nie mógł pojąć własnej egzystencji ani w relacji do innych, ani w relacji do siebie samego, gdyż niemal całkowicie utożsamiał człowieka z obywatelem, łatwo zrozumieć duchowy wstrząs, jaki wywołała rewolucja Aleksandra. Z obywatela człowiek staje się zwykłym poddanym; przestaje mieć znaczenie jego dawna rola obywatelska, ponieważ wszystkie decyzje dotyczące spraw publicznych podejmo- WPROWADZENIE DO FILOZOFII EPOKI HELLENISTYCZNEJ 25 wane są bez jego udziału; życie nowych państw rozwija się niezależnie od jego woli; znikają powody jego dawnego zaangażowania, czuje się nagle wyprany z treści. «Uzdolnieniami», które się liczą, nie są już dawne «cnoty» obywatelskie, ale wiedza i technika, które nie wszyscy mogą posiadać, ponieważ wymagają one specjalnego poznania i szczególnych predyspozycji. W każdym razie tracą one swój charakter etyczny, a nabierają znaczenia bardziej profesjonalnego. Zarządca spraw publicznych staje się funkcjonariuszem, żołnierz - najemnikiem, a obok nich pojawia się człowiek, który nie będąc ani dawnym obywatelem, ani nowym technikiem, wobec państwa przyjmuje postawę neutralnej obojętności, jeżeli nie niechęci. Zobaczymy, że filozofia ujmie wyraźnie w teorii taki stan rzeczy, a państwo oraz politykę umieści albo pośród rzeczy neutralnych i moralnie obojętnych, albo nawet pośród rzeczy moralnie negatywnych, jako że są źródłami ambicji, namiętności, trosk i zbędnych niepokojów. Za rewolucyjną przemianą klasycznej rzeczywistości etyczno-politycznej idzie także radykalnie nowe ujęcie wartości etyczno-politycznych. Owszem, nowe spojrzenia filozoficzne posuną się dalej i będą śmielsze aniżeli nowa rzeczywistość historyczna; i będą takie przynajmniej w takim stopniu, w jakim kiedyś wychodziły odważnie naprzód w stosunku do dawnej rzeczywistości historycznej, w przeciwnym kierunku, Państwo Platona i Polityka Arystotelesa. Na koniec trzeba podkreślić inne jeszcze podobieństwo. Aleksander nie mógł konkretnie urzeczywistnić powszechnej i boskiej monarchii, a hellenistyczne królestwa, które z niej wzięły początek, były organizmami niestałymi i brak im było siły moralnej. Po upadku polis Grecja nie stworzyła więc nowego, żywotnego organizmu politycznego, który byłby zdolny wzbudzić nowe ideały moralne i polityczne w miejsce ideałów polis. W 146 r. przed Chr. Grecja utraci wręcz wszelką wolność i stanie się jedną z prowincji rzymskich, ideał zaś wymarzony przez Aleksandra w o wiele wznioślejszej postaci zostanie zrealizowany przez Rzymian w stworzonym przez nich imperium. I jak historia grecka, tak samo grecka filozofia nie dostrzegła żadnej nowej możliwości znalezienia czegoś konkretnego między polis a jej negacją i znalazła ucieczkę w kosmopolityzmie, 26 WPROWADZENIE DO FILOZOFII EPOKI HELLENISTYCZNEJ raz jeszcze wykraczając poza granice historii i uznając za państwo cały świat oraz włączając w nie - wraz ze stoikami - nie tylko wszystkich ludzi, lecz także bóstwa. Podczas gdy kosmopolityzm głoszony przez dawne szkoły sokratyczne był raczej paradoksalną postawą głoszoną wbrew rzeczywistości i myśli tego czasu, kosmopolityzm epoki hellenistycznej stał się tezą dominującą, która nie miała żadnej realnej czy idealnej antytezy. 3. Odkrycie jednostkii Odrzucenie utożsamienia człowieka z obywatelem, oprócz przedstawionego aspektu głównie negatywnego, miało też aspekt pozytywny. Gdy człowiek nie mógł już czerpać z polis, z ethosu państwa i jego wartości treści dla swojego życia, pod wpływem zachodz...
Aizococ