GIOVANNI REALE HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ I. OD POCZĄTKÓW DO SOKRATESA Przełożył Edward Iwo Zieliński WYDAWNICTWO KUL LUBLIN 2005 ISBN 83-7363-235-2 (do wyd. polskiego) UWAGI WSTĘPNE Ta «Historia filozofii starożytnej*, która począwszy od wydania piątego (1987) osiągnęła w pełni taką postać, ku jakiej zmierzaliśmy, jest owocem ponad trzydziestu lat badań naukowych i tyluż lat równolegle prowadzonej działalności dydaktycznej. Jej wcześniejszą postacią, swoistą «próbą generalną», jednak tylko w pewnej ograniczonej mierze z powodów o charakterze dydaktycznym, była książka: ^Problemy myśli starożytnej* (Probierni del pen-siero antico, 2 tomy, Milano 1971-1973, Celuc). Później, między rokiem 1974 i początkiem 1979, została ona gruntownie przepracowana i uzupełniona oraz wydana w pięciu tomach, a w latach osiemdziesiątych stopniowo poprawiana, zaś w części dotyczącej Platona wręcz w całości napisana na nowo w wydaniu z 1987 roku. Ogólny plan dzieła jest następujący: Tom pierwszy zawiera rozważania dotyczące filozofów przyrody, sofistów, Sokratesa i sokratyków mniejszych. Tom drugi w całości poświęcony jest Platonowi i Arystotelesowi; zbiera on wyniki bardzo złożonych i absorbujących badań naukowych, które dotąd przeprowadziliśmy. Tom trzeci dotyczy epoki hellenistycznej. Najpierw ukazuje postępujący upadek Akademii i Likejonu, a także upadek szkół wywodzących się od Sokratesa. Następnie rozpatruje systemy filozoficzne stworzone w duchu nowej epoki (epikureizm, stoicyzm, sceptycyzm i eklektyzm) oraz śledzi ich rozwój aż do końca ery pogańskiej. Tom czwarty przedstawia filozofię pogańską w czasie pierwszych wieków epoki chrześcijańskiej. Rozpatruje ostatnią fazę rozwoju tradycyjnych szkół starożytnych oraz ich stopniowe wygasanie. Zatrzymuje się szczególnie na tych nurtach myślowych, które mimo że odwołują się do doktryn powstałych w epoce klasycznej lub helleni- 20 UWAGI WSTĘPNE stycznej, to jednak doktryny te podają w sposób nowy i modyfikują je stosownie do wymagń i zgodnie z niepokojami nowej epoki lub wręcz wprowadzają do nich treści tamtym epokom nie znane. Szczegółowo zostały w nim przeanalizowane: neoarystotelizm, neosceptycyzm, neo-stoicyzm, punkt styku hellenizmu z teologią biblijną w wypadku Filona z Aleksandrii, medioplatonizm, neopitagoreizm i neoplatonizm. Tom ten zawiera szereg innowacji o charakterze hermeneutycznym, o których informujemy w « Uwagach wstępnych». Tom piąty wreszcie zawiera: a) słownik pomyślany jako rozumowany indeks podstawowych pojęć myśli antycznej (czyli jakby słownik filozoficzny), b) repertorium wybitnych przedstawicieli rozmaitych szkół oraz dzieł filozoficznych starożytnych filozofów, które do nas dotarły, wraz Z odnośnymi informacjami bibliograficznymi (podstawowe wydania krytyczne, przekłady, komentarze, słowniki, opracowania krytyczne), c) ogólny indeks nazwisk autorów starożytnych, o których była mowa lub zostali wspomniani w całym dziele. Odkładamy do «Uwag wstępnych* poprzedzających każdy tom wskazówki charakteryzujące proponowaną przez nas interpretację okresów i kolejno omawianych autorów. W tym miejscu zatem ograniczamy się do scharakteryzowania tomu pierwszego. Po «Przedmowie» o charakterze teoretycznym, w części wstępnej badamy źródła filozofii, która - jak to już dobrze wiadomo - jest istotnym wytworem ducha greckiego, prawdopodobnie najważniejszym jego wytworem. A filozofia starożytna, jaka wyłania się już ze stwierdzeń filozofów jońskich, jest a) próbą wytłumaczenia ogółu rzeczy (czyli całej rzeczywistości i każdego bytu), b) tylko w oparciu o rozum (albo przede wszystkim w oparciu o rozum), c) dla celów czysto teoretycznych, a nie pragmatycznych (czyli dla bezinteresownego poznania prawdy). Jedynie warunki kulturowe, społeczne, polityczne i ekonomiczne antycznej Grecji dostarczyły przesłanek, które umożliwiły powstanie filozofii. Filozofia bowiem zakłada istnienie podstawowych wolności, a te nie były udziałem żadnego innego ludu, który wcześniej od Greków stworzył jakąś kulturę. To także było powodem, dlaczego filozofia powstała we wschodnich i zachodnich koloniach greckich, ponieważ one właśnie zdobyły owe wolności wcześniej niż Grecja macierzysta. UWAGI WSTĘPNE 21 Filozofów przyrody («physis») interpretujemy w sposób ontolo-giczny. Interpretacja taka długo w nas dojrzewała, zwłaszcza dzięki pracy, którą włożyliśmy aktualizując w aspekcie systematycznym trzeci tom pierwszej części «Filozofii Greków» E. Zellera (przełożył ją R. Mondolfo, ale za zgodą M. Untersteinera nam powierzył skomplikowaną pracę nad jej aktualizacją) oraz zajmując się wydaniem fragmentów dzieła Melissosa wraz Z kometarzem i obszernym studium wstępnym: «Melissos i historia filozofii greckiej» (zob.: E. Ze-ller - R. Mondolfo, La filosofia dei Greci nel suo sviluppo storico, cz. 1, t. 3: Eleati w opracowaniu G. Realego, Firenze 1977, La Nuova Italia; G. Reale, Melisso. Testimonianze e frammenti, Firenze 1970, La Nuova Italia). «Nauka» jońskich i italskich filozofów jest bowiem próbą (pierwszą) wytłumaczenia wszystkich bytów, a ich kosmologia jest próbą wytłumaczenia całości istniejących rzeczy poprzez odniesienie ich do jednej lub więcej «zasad». Szczególne znaczenie przypisujemy eleatom, ponieważ oni postawili w greckiej filozofii pewne podstawowe problemy, które nie tylko spowodowały powstanie systemów fizyków-pluralistów, lecz także w decydujący sposób wpłynęły na ukształtowanie się filozofii platońskiej i arystotelesowskiej. Zatrzymaliśmy się nie tylko na Parmenide-sie, który jest twórcą eleatyzmu, ale także na «epigonach»: Zenonie i Melissosie. Ten ostatni bowiem (jak staraliśmy się to wykazać w: «Melisso. Testimonianze eframmenti») jest autorem, który naprawdę usystematyzował myśl eleatów, pierwszy natomiast jest wynalazcą owej dialektyki, która odgrywa tak ważną rolę w późniejszych dziejach myśli greckiej. Argumenty przeciw ruchowi i wielości nie są tylko pustymi sofizmatami. Są one potężnym uskrzydleniem rozumu, który próbuje zaprzeczyć nawet doświadczeniu i proklamuje wszechmoc swego własnego prawa. W dziedzinie spekulatywnego myślenia osiągają one - naszym zdaniem - te szczyty, na które w zakresie poezji wznoszą się ody Pindara lub liryka Safony Sofistów interpretujemy w sposób, który uwzględnia istotną zmianę w odczytaniu znaczenia ich myśli, zmianę, jaka dokonała się w naszym stuleciu: są oni reprezentantami owego kryzysu wzrostu, który dał początek odkryciu i ustanowieniu filozofii moralnej. Obec- 22 UWAGI WSTĘPNE nie wielu już uznaje, że bez sofistyki nie dałoby się pomyśleć Sokratesa, że - owszem - Sokrates jest jej oczyszczonym wcieleniem. Myśl Sokratesa przedstawiamy podejmując na nowo, ale i radykalnie zmieniając zapoznaną tezę J. Burneta i A. E. Taylora. Według tej tezy Sokrates jest myślicielem, który jako pierwszy nadał terminowi «psyché» funkcjonujące w kulturze Zachodu znaczenie «dusza», znaczenie, które jeszcze obecnie wiążemy z tym terminem. I poprzez odniesienie do tego odkrycia duszy jako siedliska rozumności i moralności (a zatem jako istoty człowieka) na nowo odczytujemy, obszernie to dokumentując, różne doktryny głoszone przez Sokratesa, to znaczy całą etykę i metodologię. Wydaje się nadto, że w oparciu o zachowane świadectwa można mówić o intuicyjnie zarysowanej teologii i teleologii Sokratesa, które opierają się na podstawach etycznych, a mają wielkie znaczenie i doniosłość. Bardzo mocno podkreślamy doniosłość Sokratesa, ponieważ jesteśmy przekonani, że jego słowo i duch wywarły wpływ i miały znaczenie, które można jedynie porównać z wpływem i znaczeniem Platona i Arystotelesa. Nie tylko Platona nie można pomyśleć bez Sokratesa; także cała filozofia hellenistyczna jest do głębi przeniknięta duchem Sokratesa i dopiero w okresie cesarstwa filozofia starożytna o Sokratesie zapomina. (Ważne potwierdzenie tej interpretacji zamieścił nasz uczeń F. Sarri w pracy: «Socrate e la genesi storica dell’idea occidentale di anima» [Sokrates a historyczna geneza zachodniego rozumienia duszy], t. 12, Roma 1975, Edizioni Abete; odsyłamy do niej czytelników ze względu na zawartą tam bogatą i szczegółową dokumentację). Doktryny sokratyków mniejszych interpretujemy jako różne i jednostronne uproszczenia wielorakich ważnych elementów myśli sokratejskiej i jako wyprzedzenie niektórych pomysłów, które pojawią się znowu w okresie hellenistycznym. (W ostatnich wydaniach obecnej książki wprowadziliśmy odsyłacze do dzieła: G. Giannan-toni, «Socraticorum Reliquiae», t. 1-4, Roma 1983-1985, Edizioni delTAteneo we współpracy z wydawnictwem Bibliopolis w Neapolu; dzieło to zbiera i komentuje wszystkie świadectwa o sokratykach i trzeba je traktować jako niezastąpiony punkt odniesienia). Począwszy od trzeciego wydania pierwszy tom dopełniają dwa «Dodatki». Pierwszy jest poświęcony orfizmowi oraz nowości doktry- UWAGI WSTĘPNE 23 ny orfickiej i zawiera szereg dokumentów niezbędnych do zrozumienia pewnych istotnych aspektów myśli presokratyków i Platona. Drugi zawiera szereg uściśleń dotyczących greckiego rozumienia filozofii i jest bardzo ważny dla zrozumienia całego dzieła, jako że pogłębiając i wskazując na motywy tego wszystkiego, o czym mówimy w «Przed-mowie» i we «Wstępie», uwyraźnia i dokumentuje tof co naszym zdaniem, jest właściwym kluczem do odczytania i zrozumienia spe-kulatywnego przesłania Greków: orędzia o «theorein». * * * W szczególny sposób dziękujemy dr S. Raiteri, który dzięki zastosowaniu odpowiednich środków i wykorzystaniu kompetencji G. Facettiego w zakresie grafiki, zrealizował w sposób niemalże doskonały zamysł, który długo w sobie nosiliśmy, a który poprzednie wydania tylko po części urzeczywistniły. Czytelnik znajdzie - między innymi - trochę inne i ładniejsze kolory w porównaniu z tymi, które powszechnie się spotyka w rozpowszechnionych reprodukcjach «Szkoły Ateńskiej» Rafa...
Aizococ