Hannah Arendt WOLA SENS WOLI I WOLNOŚCI Czy wiemy, czego chcemy? Czy możemy chcieć naszej woli? Czy możemy czynić to, co chcemy? Czym jest ludzka zdolność chcenia? Czy wola może być wolna? Hannah Arendt w niniejszej książce rozważa te i inne podstawowe kwestie związane z pojęciem woli. Kwestie te stanowią oczywiście moment codziennego doświadczenia każdego człowieka. Można do nich jednak różnie podchodzić. Można o nich myśleć w sposób naiwny, zdroworozsądkowy, psychologiczny, który ślizga się jedynie po powierzchni i nie sięga nigdy istoty zjawiska. Na tym naiwnym poziomie każdy wie coś o woli, doświadcza jej stale. Jednakże jest to zarazem poziom wiedzy najmniej ciekawy, banalny, niewart w istocie rzeczy wysiłku myślowego. Nie z takim też wymiarem problemu woli mamy do czynienia w niniejszej książce. A więc z jakim? Poza naiwnym wymiarem pytań istnieje także ich wymiar filozoficzny, który przekracza płytkość i wąskość, a zatem naiwność indywidualnego doświadczenia. W myśleniu filozoficznym kumuluje się historyczne doświadczenie myśli ludzkiej i dlatego jest ono zdolne do ukazywania rzeczy niedostępnych potocznemu doświadczeniu. Filozofia jest historią filozofii, jest mądrością zbudowaną na gruncie wielowiekowego powtarzania i dociekania pytania o sens bycia. Stałe powracanie zasadniczych pytań filozoficznych nie jest jednak ich prostą repety-cją, przeciwnie, jest ono zawsze innym, nowym ich rozważaniem, pojawia się w różnych formach i w różnych kontekstach myślowych. Wspólne filozoficznemu myśleniu jest przede wszystkim owo zdumienie starożytnych Greków, owo pytanie o rzeczy nie powierzchniowe, z którego filozofia narodziła się wiele wieków temu. Jak pisał Heidegger, każdy wielki filozof mówi o tym samymi jego wielkość mierzy się właśnie zdolnością do myślenia o tym samym, a nie naiwnie pojętą oryginalnością. Łatwo jest uchwycić sens 6 Sens woli i wolności myśli Heideggera: właśnie pytając o to samo filozof uzyskuje wgląd w historyczne doświadczenie myślenia ludzkiego, staje się sam jego momentem i dzięki temu jest zdolny do przekroczenia wąskich granic indywidualnego potocznego doświadczenia. Filozofia może być mądrością tylko dzięki tak rozumianej jedności filozoficznego doświadczenia. A filozof służy nie własnemu imieniu, ale sprawie filozofii. Z takim też właśnie rozumieniem filozofii i pytań filozoficznych mamy do czynienia w niniejszej książce. Arendt bada i przedstawia historyczne doświadczenie myślenia filozoficznego w zakresie kwestii woli. Nie jest to jednak zwykła historia filozofii. Nie idzie bowiem o systematyczne opisywanie poglądów różnych dawnych autorów. Nie jest to również po prostu historia idei. Autorka z wielkim sceptycyzmem wyraża się o możliwości historii idei. Tak zwana „historia idei” opiera się na fałszywej przesłance zakładającej istnienie czegoś takiego jak „idea jako taka” (lub „argument jako taki” w filozofii analitycznej), przez co odznacza się całkowitą niezdolnością rozumienia, o co w owych „ideach” istotnie chodziło. Arendt ponadto podkreśla, że historia idei jest możliwa jedynie na gruncie założeń systemu dialektyki Hegla, gdyż inaczej owo następstwo i generowanie idei nie posiada żadnej podstawy. Tak więc niniejsza książka nie jest ani historią filozofii, ani historią idei. To, z czym w niej mamy do czynienia, jest w gruncie rzeczy Heideggerowskim rozumieniem filozofii jako historycznego pytania o to samo, pytania o sens bycia i o wszystkie dalsze kwestie, które do tego pytania należą i które się wokół niego nadbudowały przez wieki filozofowania. Rozważania Arendt nie są skoncentrowane na kwestii bycia bezpośrednio. Ich tematem jest chcenie, ludzka zdolność chcenia, czyli wola. Nietrudno jednak dostrzec, że jest to temat należący do szeroko (Heideggerowsko) pojętej kwestii bycia. Wola jest jednym ze sposobów ludzkiego bycia, a jako jeden ze sposobów bycia należy do bycia jako takiego. W ten sposób pytanie o wolę jest pytaniem sensu stricto metafizycznym. Podobnie jak w pracy Heideggera Bycie i czas, ludzkie bycie jest kluczem do problemu metafizyki. Pytanie o to, czym jest wola, w książce Arendt zostało postawione jako pytanie metafizyczne, idzie w nim bowiem o sposób ludzkiego bycia. Wola jest, obok myślenia, jedną >S'<w woli i wolności 7 ze zdolności ludzkiego umysłu. Czym jest ta zdolność? Co to znaczy, że człowiek jest zdolny chcieć? Nie definicja może rozstrzygnąć te pytania. Można oczywiście arbitralnie na różne sposoby definiować wolę, lecz takie definicje nie zwiększą ani o jotę naszego rozumienia, czym jest nasza zdolność chcenia. Definicje nic nie wyjaśniają, tylko narzucają pewną konwencję językową. Z kolei codzienne indywidualne doświadczenie własnych aktów wolicjonalnych jest bardzo niepełne i mimo iż daje ono pewien wgląd w naturę chcenia, nie jest w stanie w pełni jej wyjaśnić. W tej sytuacji Arendt odwołuje się do historycznego doświadczenia myślenia filozoficznego o woli. W jaki sposób pytano o wolę? Jak zmieniał się sposób tego pytania? Jakie są główne momenty pytania o wolę, na przykład, w jakiej mierze pytanie o wolę zawiera też pytanie o zdolność działania? Analiza historii doświadczenia ludzkiego myślenia o woli nie jest ani historią idei, ani historią problemów. Jest przede wszystkim historią dociekania, jest historią różnych sposobów stawiania pytania. Ta różnica jest istotna. Analiza sposobów pytania sięga głębiej niż analiza problemów. Czymże bowiem jest problem? Nie ma Platońskiego świata problemów samych przez się, jak świat Form. Problem nie jest abstrakcyjną ideą. Problem powstaje wtedy, kiedy ktoś zada pytanie. Problem jest więc poprzedzony przez pytającego. A w pytaniu ważne jest to, jak się pyta, o co się pyta, wobec jakiej zagadki znajduje się umysł pytający i zmierzający do rozstrzygnięcia, do odpowiedzi. Odpowiedź może być w pełni zrozumiała, gdy wiemy, jakie pytanie ją poprzedziło. Ten nacisk na kwestię pytania, na to, kto pyta i jak pyta, wprowadził w naszych czasach Heidegger. Ważność pytania (pytania jako czynności intelektualnej, a nie jako formy logicznej) przewija się przez całą jego twórczość filozoficzną. Od Bycia i czasu, gdzie aby zrozumieć pytanie o bycie, zwraca się on ku człowiekowi jako jedynemu, który pyta o sens bycia, aż po późne prace, gdzie metafizyka jest rozumiana jako historia różnorodnych pytań o bycie. To samo podejście znajdujemy w niniejszej książce Arendt. Jest to książka z gruntu Heideggerowska, choć prawie nie ma w niej żargonu Heideggerowskiego. Ale w głębszej warstwie, w warstwie sposobu myślenia i filozofowania, bardziej niż w warstwie językowej, należy ona do niewątpliwego dziedzictwa filozofii Heideggera. Nie zdziwi się ten, kto 8 Sens woli i wolności zna biografię Arendt. Studiowała ona filozofię w latach 1924-1929 na uniwersytetach niemieckich w Marburgu, Fryburgu i Heidelbergu. Uczestniczyła w wykładach i seminariach Heideggera. Doktoryzowała się pracą o Augustynie i koncepcji liberum arbilrium u Jaspersa. Książka Arendt Życie umysłu składa się z dwu tomów. W pierwszym tomie Myślenie autorka zadaje pytanie o to, czym zasadniczo jest zjawisko myślenia, w jakiej relacji po-zostaje ono do ludzkiego działania, a także, kim jesteśmy i gdzie przebywamy, gdy myślimy. Analiza ta ukazuje granice między bezmyślnością a myśleniem, a także niecodzienność myślenia: praktyka ludzka go nie potrzebuje, co więcej, myślenie jest zawsze byciem „nie w porządku” wobec życia codziennego. Myślenie jest zawsze „wycofaniem się” i uwolnieniem od bezmyślności życia i działania. Tales i Sokrates są tego przykładami. Tom drugi dotyczy innej, obok myślenia, zdolności ludzkiej, zdolności chcenia. Tom drugi, Wola, jest ostatnią książką Arendt; został opublikowany już pośmiertnie w 1978 roku. Życie umysłu, z obu jego tomami mówiącymi o myśleniu i o woli, jest niewątpliwie najbardziej filozoficzną książką Arendt. Sama ta książka jest też niewątpliwie swoistą formą myślowego „wycofania się”. Lecz trzeba pamiętać — wiemy to już z tomu Myślenie — że ten sens myślowego „wycofania się” z codzienności i należącego do niej działania nie ma w sobie żadnego akcentu pejoratywnego. Przeciwnie. Mędrzec, Tales czy Sokrates, tylko dzięki „wycofaniu się” z życia może zostać mędrcem. „Wycofanie się” jest koniecznym warunkiem filozofowania. W pisarstwie Arendt dają się zaobserwować dwa wątki: zarówno bezpośredniego zaangażowania w sprawy praktyczne, polityczne, jak i filozoficznego dystansu, „wycofania się” w świat czystej myśli. Jej wcześniejsza, wyraźnie filozoficzna książka (The Humań Conditiori) poświęcona jest analizie ludzkiego działania. Vita activa stanowi pierwszy temat zainteresowania i analizy. Następnie, po rozważeniu natury i sensu ludzkiego działania, następuje skierowanie zainteresowania ku umysłowi i analiza trzech podstawowych rodzajów aktów umysłu: myślenia, woli i sądzenia. Jest to więc wyraźna droga od vita activa do vita contem-plativa. Niejednokrotnie (szczególnie w Polsce) Arendt była zbyt Sens woli i wolności 9 wąsko rozumiana jako przede wszystkim pisarz polityczny. Nie na tym jednak polega jej główny dorobek myślowy. Staje się to ostatnio, w miarę wzrostu jej sławy i powszechności dyskusji wokół jej książek, coraz bardziej widoczne. Zresztą nawet jeśli weźmie się do ręki jej prace najbardziej polityczne, to uderza zawsze ich szeroki filozoficzny horyzont. Nie znajdzie się tam powierzchowności politologa. Jej zainteresowania polityką zawsze należały do tradycji Państwa Platona czy Polityki Arystotelesa. Znaczy to tyle, że filozofia była tam metodą i sposobem myślenia, że była to filozofia polityki, czyli filozoficzna analiza pewnego określonego obszaru ludzkiej działalności. Nawet w książce o procesie Eichmanna, która jest w genezie swej dziennikarskim reportażem (Arendt pojechała do Jerozolimy jako dziennikarka, aby napisać sprawozdanie z proce...
Aizococ