ROKU PAŃSKIEGO 1657
Mieliśmy wojnę węgierską, na którą były zaciągi1 nowe; między którymi zaciągał też Filip Piekarski, krewny mój, z której racyej i ja tam pojechałem. Złodziej Węgrzyn, szalony Ra-kocy 2, świerzbiała go skóra, tęskno3 go było z pokojem; zachciało mu się polskiego czosnku, który mu ktoś na żart schwa-lił, że miał być lepszego, niżeli węgierski, smaku.
Jako Kserkses4 ob caricas Atticas podniósł przeciwko Grecyi wojnę, tak i pan Rakocy podobnąż szczęśliwością we czterdziestu tysięcy Węgrów z Multanami5, Kozaków zaciągnąwszy altero tanio, wybrał się na czosnek do Polski, aleć dano mu nie tylko czosnku, ale i dzięgielu6 z kminem. Bo jak on tylko wyszedł za granicę, zaraz Lubomirski Jerzy7 poszedł w jego zie-
1 Zaciąg - werbunek do wojska; w XVII wieku pospolite ruszenie nie spełniało już swego zadania, więc wobec ciągłych wojen uciekano się do werbunku ochotników.
2 Mowa tu o Jerzym II Rakoczym, księciu siedmiogrodzkim (1648 - 1660). 3 Tęskno go było za pokojem - sprzykrzył mu się pokój.
4 Kserkses - król perski; w wojnie z Grecją zajął Attykę i Ateny, które polecił zburzyć.
5 Multani - Wołosi.
6 Dać dzięgielu z kminem - przysł. - dokuczyć mocno: dzięgiel - roślina o ostrym smaku i zapachu.
7 Jerzy Lubomirski - marszałek wielki koronny i hetman polny koronny; z czasem przywódca rokoszu.
mię, palił, ścinał, gdzie tylko zasiągi, wodę a ziemię zostawił. A potem od matki Rakocego wielki okup wziąwszy, wyszedł synowi perswadować, żeby nie wszystkiego czosnku zjadał, przynajmniej na rozmnożenie zostawił. A my też już z Czarnieckim posługowali, jakeśmy umieli: i tak szczęśliwie najadł się czosnku, że wojsko wszystko zgubił, sam się w [nasze] ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoją skórę, pozwolił miliony i oprosiwszy sobie zdrowie1, jako Żyd kałauzowany 2 do granice [w] bardzo małym poczcie samokilk3 tylko, zostawił in oppiqneratione umówionego okupu wielgomożnych grofów katanów4, którzy zrazu wino pili, na srebrze jadali w Łańcucie5; jak było nie widać okupu, pijali wodę, potem drwa do kuchni rąbali i nosili i w tej nędzy żywot skończyli. Okup przepadł; on też sam, że nigdzie nie miał oka wesołego, bo gdzie się obrócił, wszędzie płacz i przekleństwo słyszał od synów, mężów, braci, których na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyą i umarł. Otóż tobie czosnek!
Kiedy na tę wojnę wyjeżdżał, pożegnawszy się z matką, wsiadł na konia; w oczach jej padł koń pod nim. Kiedy mu matka perswadowała, żeby zaniechał tej wojny mówiąc, że to znak jest niedobry, odpowiedział, że to nogi końskie złe, ale nie znak. Przesiadł się tedy na inszego; złamał się pod nim dyl w moście i znowu spadł z konia; i na to powiedział, że dyl był zły. Jak to przecie te praesagia zwyczajnie rady się weryfikują6.
1 Aluzja do okupu, jaki Rakoczy zobowiązał się złożyć, gdy go wojska pol skie okrążyły pod Czarnym Ostrowem na Podolu.
2 Kałauzowany - prowadzony pod strażą.
3 Samokilk - sam z kilku towarzyszami.
4 Katan - żołnierz, wiarus.
5 Łańcut - miasto w wojew. rzeszowskim, w XVII w. siedziba Lubomirskich.
6 Weryfikować - sprawdzać.
ROKU PAŃSKIEGO 1658
Król z jednym wojskiem pod Toruniem; drugie wojsko w Ukrainie; nasza zaś dywizya z panem Czarnieckim. Pod Drahimem1 staliśmy przez miesięcy trzy. In decursu Augusti poszliśmy do Daniej na sukurs królowi duńskiemu2, który uczynił aversionem wojny szwedzkiej u nas w Polszcze; nie tak ci to on podobno uczynił ex commiseratione nad nami, lubo ten naród jest ab antiquo przychylny narodowi polskiemu, jako dawne świadczą pisma, ale przecie mając innatum przeciwko Szwedom odium i owe zawzięte m vicinitate inimicitias, nactus occasionem, za którą mógł się krzywd swoich wtenczas, kiedy król szwedzki był zabawny3 wojną w Polszcze, pomścić, wpadł mu z wojskiem w państwo, bił, ścinał i zabijał. Gustaw, jako to był wojennik wielki i szczęśliwy, powróciwszy stąd, a niektóre fortece w Prusiech osadziwszy, potężnie oppressit Duńczyków tak, że i swoje od nich odebrał i państwo ich prawie wszystko opanował, Duńczyk tedy koloryzując4 rzecz swoje, że to właśnie per amorem gentis nostrae uczynił, że pacta złamał i wojnę przeciwko Szwedom podniósł, prosi o sukurs5 Polaków, prosi
1 Drahim - miasteczko w wojew. poznańskim.
2 Mowa tu o Fryderyku III (1648 - 1670).
3 Zabawny - tu zajęty.
4 Koloryzować barwić.
5 Sukurs - pomoc, zasiłek.
też i cesarza 1. Cesarz wymówił się paktami, które miał z Szwedem, z tej racyej posłać posiłków nie może; druga ekskuzacya2, że wojska protunc nie miał, pozwoliwszy królowi polskiemu wszystkiego zaciągnąć na jego usługę. Król tedy nasz posyła Czarnieckiego z sześciu tysięcy wojska naszego. Posyła to ąuldem z swego ramienia generała Montekukulego3 z wojskiem cesarskim. Tam kazano nam iść komunnikiem 4. Wilhelm zaś, kurfistrz brandoburski, był in persona króla polskiego i on to był nad tymi wojskami quasi supremum caput. Zostawiliśmy tedy tabory nasze w Czaplinku5, mając nadzieję powrócić do nich najwięcej za pół roka.
Tam, kiedyśmy wychodzili, było medytacyi bardzo wiele i różnych w ludziach wojskowych. Alterowało 6 to niejednego, że to iść za morze, iść tam, gdzie noga polska nigdy nie postała, iść z sześciu tysięcy wojska przeciwko temu nieprzyjacielowi do jego własnego państwa, któregośmy potencyi7 w ojczyźnie naszej wszystkimi siłami nie mogli wytrzymać. A jeszcze też nie było conclusum, żeby wojsko cesarskie miało z nami pójść. Ojcowie do synów pisali, żony do mężów, żeby tam nie chodzić, choćby zasług 8 i pocztów 9 postradać; bo wszyscy nas sądzili za zgubionych. Ojciec jednak mój, lubo mię miał jednego tylko, pisał do mnie i rozkazał, żebym, imię Boskie wziąwszy na pomoc, tym się najmniej nie konfudował10, ale szedł śmiele tam, gdzie jest wola wodza, pod błogosławieństwem ojcowskim i ma-
1 Tj. cesarza niemieckiego, Leopolda I (1658-1705).
2 Ekskuzacja - wytłumaczenie.
3 Montekukuli - Rajmond Montecuccoli - generał cesarski.
4 Komunik - jazda bez taborów.
5 Czaplinek - miasto na Fomorzu zachodnim.
6 Alterować - gniewać, niepokoić.
7 Potencja - siła.
8 Zasługi - w ogóle zapłata wysłużona - tu żołd.
9 Poczet - oddział czeladzi towarzyszący szlachcicowi na wojnę.
10 Konfudować się - zmieszać się.
cierzyńskim, obiecując gorąco do majestatu Boskiego supplikować1 i upewniając mnie, że mi i włos z głowy nie spadnie bez woli Bożej. Gdyśmy tedy poszli do Cielętnic2 i do Międzyrzecza3, już na granicę, uchodziło siła kompanij i czeladzi nazad do Polski, osobliwie Wielkopolaczków spod tych nowo-zaciężnych powiatowych chorągwi, jako to: starosty osiec-kiego4 pułku i wojewody podlaskiego Opalińskiego, Kozub-skiego chorągiew wszystka się rozjechała, sam tylko zchorążem i z jednym towarzyszem z nami poszedł. Wojewody sandomirkiego Zamoyskiego chorągiew husarska została; wszystka kompania - venus dicam - pouciekała, tylko przy chorągwi sześć towarzystwa a namiestnik5 zostawszy, poszli przecie z nami i włóczyli się tak przy wojsku; zwaliśmy ich Cyganami, że to w czerwonych kilimach6 była czeladź. Spod inszych chorągwi po dwóch, po trzech. Tak owi tchórzowie i dobrym pachołkom byli serca zepsuli, że niejeden wodził się z myślami. Wchodząc tedy za granicę, kożdy według swojej intencyi swoje Bogu poślubił wota. Zaśpiewało wszystko wojsko polskim trybem: O gloriosa Domina!, konie zaś po wszystkich pułkach uczyniły okrutne pryskanie, prawie aż serca przyrastało i wszyscy to sądzili pro bono omine, jakoż i tak się stało. Poszliśmy tedy tym traktem od Międzyrzecza; przechodziło wojsko pagórek, z którego widać było jeszcze granicę polską i miasta. Jaki taki obejrzawszy się, pomyśli! sobie: „Miła ojczyzno, czy cię też już więcej oglądać będę!" Obejmowała jakaś tęskność zrazu, póki blisko domu, ale skorośmy się już za Odrę przeprawili, jak ręką odjął; a dalej poszedszy, już się i o Polszcze zapomniało. Przyjęli nas tedy
1 Suplikować - prosić.
2 Cielętnice - dziś Sulęcin - miasto na Ziemiach Odzyskanych, niedaleko Międzyrzecza.
3 Międzyrzecz - miasto w wojew. poznańskim nad Obrą.
4 Starostą osieckim był wówczas Franciszek Czarnkowski.
5 Namiestnik - ...
j_czaja1