Danuta Walczak-Duraj-Podstawy współczesnej socjologii.doc

Danuta Walczak-Duraj 

„Podstawy współczesnej socjologii”

Rozdział pierwszy.

Socjologia jako dyscyplina naukowa.

1. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej.

Socjologia jest nauką, której przedmiotem jest ogół zjawisk i procesów związanych z tworzeniem, funkcjonowaniem, przekształcaniem i rozpadem różnorodnych form życia zbiorowego. Ogólnie możemy więc powiedzieć, iż socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach społecznych, o życiu społecznym. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej następowało stopniowo od połowy XIX w . na podstawie wielu nauk. Sam termin, "socjologia" wprowadził August Comte (1798 - 1857) w 4 tomie "Cous de philosophie positive (1837); wcześniej zamiast pojęcia socjologia używano takich terminów jak: "filozofia społeczna", "fizyka społeczna". Od samego początku swego rozwoju socjologia, jako dyscyplina wieloparadygmatyczna, ulegała bardzo różnorodnym wpływom naukowym, zarówno o orientacji przyrodniczej (kierunki naturalistyczne łącznie ze współczesną socjobilogią) jak i filozoficznej (np. socjologia humanistyczna F. Znanieckiego ).

Wyjaśnić przy tym należy , iż przez paradygmat rozumieć będziemy za T . S.Kuhnem wszystkie powszechnie w danym okresie uznawane przekonania teoretyczne (zarówno przyrodnicze jak i filozoficzne ) oraz metody eksperymentalne, jakie stosowane są przez specjalist6w w ich pracy badawczej. stąd też nie tyle odrębny przedmiot czy metoda badawcza zadecydowały o wyodrębnieniu się socjologii jako dyscypliny naukowej ale zdolność do zbudowania teorii naukowej. Należy zatem poczynić kilka uwag na ten temat.

Socjologia jest młodą dyscypliną, ciągle in statu nascendi ( w procesie tworzenia), stąd wszelkie zmiany w sposobie podejścia do analizy społeczeństwa wynikają w zasadzie, przede wszystkim z ingerencji czynników zewnętrznych. Głównie z innych ideologii, wzorów myślenia naukowego, tradycji intelektualnych czy filozofii. Jakie są zatem owe podstawowe tradycje socjologii. Rodowód współczesnej socjologii według S.Osowskiego wyprowadzić można z sześciu odrębnych nurtów.

- nauki o państwie i sztuce rządzenia,

- historiografii, która prowadziła do uogólnień opartych na materiałach istorycznych,

- nauki o gospodarce ( ekonomii),

- nauk "o obcych ludziach" (etnografii, etnologii),

- nauki o człowieku (fizjologii i psychologii), - filozofii (zwłaszcza nurt pozytywistyczny).

Refleksja o życiu społecznym, społeczeństwie jest równie dawna jak refleksja w ogólności. W starożytności problematyką socjologiczną zajmowali się tacy filozofowie jak Platon czy Arystoteles. W tym to też okresie historycznym czynione już były refleksje na temat struktury społecznej. Tak np. termin "klasa" w znaczeniu klasy społecznej spotykamy już w "Etyce" Spinozy , który w twierdzeniu 46 część III mówi o tym, iż "(...) doświadczenia społeczne bywają uogólnione w zależności od tego, jaką nazwą zostali obdarzeni ludzie, których te doświadczenia dotyczą".

Główne zainteresowania socjologiczne, począwszy od ich początków w pismach szkockich filozofów moralności (Hume, Fergusson, Shaftesburg) i francuskich filozofów  Oświecenia (Montesquieu, Turgot, Condorcet, Saint-Simon), koncentruj]ą się bądź to na społeczeństwie jako całości obejmującej całokształt życia ludzi, bądź to na specyficznych problemach dotyczących ludzi jako zbiorowości. Te dwa podstawowe podejścia do badania społeczeństwa: syntetyczne ( syntetyzujące ) i diagnostyczne, z wyraźnymi implikacjami praktycznymi, są ciągle obecne we współczesnych refleksjach socjologicznych. Po to jednak by socjologia mogła stać się dyscypliną naukową potrzebna była teoria socjologiczna, wypracowana w ramach tzw . podejścia analitycznego.

2. Podstawowe założenia teorii socjologicznej.

Teoria socjologiczna, tak jak każda inna teoria naukowa stanowi określoną konstrukcję pojęciową, stosowaną do analizy i interpretacji danych empirycznych. Konstrukcja pojęciowa składa się zaś z trzech podstawowych klas: pojęć ogólnych, praw i innych typów generalizacji oraz z samej teorii. Wśród pojęć ogólnych występują zarówno pojęcia porządkujące i klasyfikujące określone zjawiska ( ogólne określenia, kategorie ) jak i pojęcia występujące w charakterze zmiennych w twierdzeniach ogólnych na temat tych zjawisk (pojęcia operacyjne, analityczne ). Określenia ogólne stanowią rodzaj zmiennych niezależnych, określenia analityczne zaś rodzaj zmiennych zależnych. Prawa występujące w teoretycznej treści każdej nauki stanowią rodzaj twierdzeń orzekających zachodzenie jednorodnych relacji (np. współwystępowania czy współistnienia). Sama teoria zaś to schemat pojęciowy służący wyjaśnianiu określonych praw. Jak stwierdza Th.Abel, schematy pojęciowe stanowiące treść i teorii socjologicznej zajmują w socjologii szczególne miejsce, ze względu m.in. na jej  subdyscyplinarność. Istnieć musi przede wszystkim taka klasa konstrukcji teoretycznych, które są powszechnie używane we wszystkich badaniach socjologicznych. Tym samym stanowią one rzeczywistą treść teorii socjologicznych bez względu na to, czy w badaniach socjologicznych stosujemy podejście "syntetyczne", "diagnostyczne" czy "analityczne". W socjologii, z uwagi na złożoność zjawisk życia społecznego stosowana jest metoda budowania teorii idealizacyjnych.

Wtedy to narzędziem poznawczym może stać się konstruowanie "typów idealnych " badanych zjawisk i procesów . Przykładem może być tutaj weberowska koncepcja (M. Weber - 1864-1920) typów idealnych, traktowanych jako pojęcia analityczne o jakościowym charakterze, służące do organizacji i interpretacji danych, posiadających heterogeniczne  (zróżnicowane) właściwości.

Generalnie, zgodnie z typologią stosowaną w odniesieniu do nauki wyróżnić można pięć kategorii praw socjologicznych.

a) Prawa stwierdzające stałe współwystępowanie faktów społecznych.

Takim prawem może być np. stwierdzenie, iż wszelka socjalizacja zaczyna się w grupach pierwotnych (rodzinie, grupie rówieśniczej - Ch. Cooley).

b)'Prawa stwierdzające zależność. funkcjonalną lub współzmienność faktów społecznych. Takim prawem może być stwierdzenie, iż im bardziej jednostka pragnie być zaakceptowana przez grupę, tym większą wykazuje gotowość do ulegania naciskom tej grupy (E.Aronson).

c) Prawa stwierdzające prawidłowości rozwoju i regularne tendencje.

Na przykład: Intensywna industrializacja przyczynia się do wahań stopy wzrostu i dystrybucji ludności poprzez takie środki, jak wzrost ośrodków metropolitarnych, zasiedlanie nowych terenów , pośredni wpływ na organizację rodziny i stopę życiową oraz postępującą sekularyzację, która prowadzi do otwarcia struktury klasowej.

d) Prawa orzekające o podobieństwie lub statystycznym prawdopodobieństwie związku  pomiędzy faktami społecznymi. Na przykład: Zachowanie przestępcze jest bardziej prawdopodobne: a) wśród ludzi, którzy nie są związani ściśle ze swą grupą społeczną lub z ogółem społeczeństwa, gdyż nie podzielają norm zachowania; b ) wśród mężczyzn; c ) wśród grup klasy niższej ; d) wśród ludzi młodszych; e ) wśród pewnych grup mniejszościowych; t) na terenie miast; g) w środowiskach o mniejszej religijności; h) raczej w czasach normalnych niż w okresie wojen lub klęsk (B. Berelson, G.A. Steiner).

e) Prawa stwierdzające lub sugerujące związek przyczynowy pomiędzy faktami społecznymi. Na przykład: Udział we wsp6lnych interesach i ich realizowanie jest koniecznym i wystarczającym warunkiem rozwoju integracji społecznej Należy przy tym zaznaczyć, iż prawo socjologiczne, aby mogło być uznane za prawo musi się opierać nie tylko na uznanych faktach ale również na określonych, uzasadnionych racjach. Stąd też wiele praw ograniczonych jest co do miejsca i czasu: poszczególnych okresów historycznych, konkretnych obszarów kulturowych.

Teorie socjologiczne Są więc ułożone na continuum wedle takich kryteriów jak: sprawdzalność, uniwersalność, precyzja, elegancja i zdolność predykcji. Dość często mówi się o ogólnych teoriach socjologicznych, teoriach "średniego zasięgu" (np. teoria roli społecznej, biurokracji, dysonansu poznawczego, anomii społecznej itp.). Continuum to możemy również ustalić ze względu na relacje między dwoma zasadniczymi składnikami każdej nauki "teoretycznym" (wyrażającym się w formie abstrakcyjnej i przy pomocy swobodnie ustalonych pojęć) i "empirycznym" (wyrażającym się na ogół w kategoriach, konkretnych, nieinstrumentalnych, fenomenologicznych). Biorąc pod uwagę wzajemną relację tych dwóch składników stwierdzić należy, iż socjologia z całą pewnością zawiera przewagę elementów empirycznych nad teoretycznymi; jest więc, np. w porównaniu do fizyki jest nauką bardziej empiryczną. Przy tym jest jednocześnie nauką specjalnego rodzaju; głównie z tego względu, iż jak pisał wielki polski socjolog, F.Znaniecki "Systemów społecznych, przeciwnie niż systemów naturalnych, nie można rozpatrywać tak, jakby istniały całkowicie niezależnie od doświadczeń i działań człowieka. Każdy system społeczny istnieje nieodmiennie w sferze doświadczeń i działań poszczególnych ludzi. [...] Gdyby wyeliminować współczynnik humanistyczny i gdyby uczeni usiłowali badać system kulturowy podobnie jak badają system naturalny [...], system ten zniknąłby i zamiast niego znaleźliby chaotyczną masę naturalnych rzeczy i procesów , w niczym niepodobne do rzeczywistości, jakiej badacze podjęli. Rola współczynnika humanistycznego w socjologicznym namyśle nad przebiegiem  życia społecznego uwidacznia się zwłaszcza w tym obszarze ludzkich działań i przeżyć, które określamy mianem kultury.

Rozdział drugi.

Więź społeczna.

1. Pojęcie więzi społecznej.

Termin więź społeczna jest terminem, który przeniknął do socjologii z języka potocznego. w Polsce rozpowszechnił je L. Krzywicki pod koniec XIX wieku ("Pierwociny więzi społecznych"), który uważał, że to właśnie dzięki więzi społecznej społeczeństwo tkwi niejako całą swą treścią w jednostce. w socjologii zachodniej używa się raczej terminu społeczna organizacja bądź integracja. Aczkolwiek z pojęciem więzi wiąże się szereg kontrowersji i kłopotów definicyjnych, możemy jednak przyjąć, iż występują dwie podstawowe orientacje w jej ujmowaniu.

Pierwsza orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku motywacyjnego (subiektywnego) i traktują więź jako ogół procesów zbiorowego działania, wyprowadzanego z  wewnętrznych stanów psychicznych jednostek, z poczucia łączności psychicznej z innymi, procesów identyfikacyjnych.

Druga orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku obiektywistycznego i traktują , więź jako ogół stosunków i zależności w grupie społecznej. ze względu na współwystępowanie tych dwóch podstawowych orientacji pojęcie więź społeczna określane też jest przez takie zbliżone semantyczne terminy , jak: więzy , związek. złączenie, powiązanie czy też przez terminy zapożyczone, jak: integracja, harmonia, koherencja, identyfikacja, solidarność. Jedne z tych pojęć odnoszą się tylko do analizy zbiorowości (harmonia, integracja), inne również do poszczególnych jednostek, ich obiektywnych zależności, postaw i działań (powiązanie, przywiązanie ). Jeden z terminów synonimicznych, dość powszechnie używanych, odnosi się wyłącznie do jednostek; jest nim termin identyfikacja ( utożsamianie się).

To co jednak rodzi najwięcej problemów w analizie więzi społecznej to jej dwoisty charakter, powodujący, iż można ją odnosić zarówno do tego, co w życiu społecznym wynika z harmonii i więzów psychicznych, emocjonalnych o silnym ładunku dodatnim jak i do tego, co ludzi dzieli i wywołuje konflikty .

" Stad też wydaje się, iż najbardziej adekwatną definicją więzi społecznej jest definicja J. Szczepańskiego. który określają jako: "(..) zorganizowany system stosunków., instytucji środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe zbiorowości w całość zdolna do trwania i rozwoju.

Przy tak ogólnej, szerokiej definicji więzi możemy wydzielić trzy podstawowe stany czy sytuacje społeczne oznaczające więź:

a) Więź jako coś naturalnego, spontanicznego, zazwyczaj nie będącego przedmiotem refleksji jednostek uczestniczących w tej więzi. Można ją określić mianem więzi naturalnej (łączącej np. matkę i dziecko ale nie tylko ).

b ) Więź jako intencjonalny związek, w którym stosunki i zależności między partnerami oparte są na zasadzie umowy bądź chęci czy woli przystąpienia do już spójnej grupy. Więź taką można nazwać więzią zrzeszeniową lub stanowioną dowolnie; więź taka angażuje zazwyczaj emocjonalnie jej członków i pociąga za sobą celowe działania.

c) Więź jako przymus, nacisk, coś zewnętrznego wobec partnerów interakcji, coś narzuconego. Więź taką można nazwać więzią stanowioną z zewnątrz, a nawet pod przymusem. Tak np. F. Tónnies w definicji więzi społecznej akcentuje właśnie przymus; dla niego więź to przeciwieństwo wolności, to mus, powinność, brak przyzwolenia.

Odpowiadając na pytanie o to, czym jest więź społeczna odpowiadamy zarazem na wiele innych pytań. Należą do nich pytania o to, jak ludzie łączą się w trwałe lub bardziej luźne całości, jak tworzą wartości i normy grupowe a następnie ich przestrzegają. Więź społeczna nie ma jednak swego substratu (nie jest rzeczą); istnieją tylko określone zachowania ludzkie, wyznaczone przez bardzo różnorodne uwarunkowania.

Można zatem powiedzieć, iż w szerokim ujęciu więzi społecznej mieści się to wszystko, co prowadzi do tworzenia i rozwoju grup i innych zbiorowości społecznych. Do czynników łączących ludzi w grupy i inne zbiorowości należą wszelkie zjawiska przyczynowe i celowościowe, zewnętrzne i wewnętrzne, działające niezależnie od świadomości i Uświadamianie przez jednostkę. Czynnik te podlegają bądź to łączeniu mechanicznemu bądź też przez podobieństwo (np. integracja kulturowa, normatywna) czy na zasadzie organicznej, w oparciu o różnice, uzupełnianie się, współpracę (integracja funkcjonalna). Możemy również mówić o łączeniu bezpośrednim (typowym dla przebiegu procesów interakcyjnych) lub pośrednim (przede wszystkim poprzez rzeczy, obiekty, symbole ).

Gdybyśmy jednak posługiwali się wąskim rozumieniem więzi społecznej, pojęcie to mieściłoby się jedynie w obszarze podstawowego pytania o to, co łączy , spaja i utrzymuje ludzi razem, jaka jest treść tego, co łączy? pytanie o to, jak to łączenie się odbywa, w jaki sposób tworzy się pewna całość a więc pytanie o proces łączenia można by odnosić do pojęcia integracji. Przy czym o integracji mówimy wtedy, gdy członkowie grupy wyznaczają sobie cele, które można osiągnąć tylko wspólnie, tzn. kiedy na tym tle powstają między nimi kooperacje.

W. S. Landecker wyróżnia przy tym róże typy integracji, stanowiące kombinację takich podstawowych elementów , jak normy społeczne, osoby i ich zachowania. Pierwszym z nich jest integracja kulturowa, tworzona na podstawie określonych wzorów kulturowych, między którymi zachodzi bądź to wysoki stopień spójności /konkretność/ bądź też wysoki stopień rozbieżności / wliczając w to oczywiście wszystkie stany pośrednie/ . Drugą jest integracja normatywna, będąca wskaźnikiem stopnia zachowań konformistycznych w grupie społecznej, a więc zgodności między normami grupowymi a zachowaniami. Trzecia to integracja komunikatywna (łącznościowa) polegającą na wymianie między członkami grupy symboli, znaczeń i informacji. Czwarta to integracja funkcjonalna, odnoszona do procesu wymiany usług między członkami grupy. Ma więc ona charakter obiektywny i wynika z podziału pracy. Wszystkie te rodzaje integracji traktować należy oczywiście jako proces, w którym stopień natężenia integracji może być bardzo różny , ale zawsze prowadzi do powstania pewnych społecznych całości. Tak rozumiana integracja oznacza raczej szczegółowe aspekty i rodzaje powiązań i mając wyraźnie proceduralny charakter nic nie orzeka o stanie integracji.

Z tego też powodu, przy węższym rozumieniu pojęcia więzi społecznej rezultat procesów integracyjnych (procesów łączenia) w odniesieniu do konkretnej grupy społecznej określić można mianem spójności grupowej.

Przy czym owa spójność może mieć zarówno wymiar czysto formalny i oznaczać siłę więzi grupowej bez względu na genezę i rodzaj więzi łączących, jak i wymiar czysto subiektywny . Spójność oznacza wtedy więź psychiczną między członkami danej grupy, która ma wyraźne korelaty świadomościowe i behawioralne ( odnoszące się do określonych zachowań).

Następne pytanie wynikające z określenia spójności grupowej to pytanie o jej następstwa. Takim z generalizowanym następstwem spójności jest solidarność. W literaturze przedmiotu występują dwa rozumienia solidarności. Pierwsze, tradycyjne i szerokie zarazem rozumienia oznacza wszystko to, co łączy ludzi razem w określone całości (stanowi więc równoważnik pojęcia więź społeczna). w węższym rozumieniu solidarność oznacza relację części do całości, pewne funkcjonalne zachowania jednostek, zmierzające do realizacji celów grupy. Tak więc posługując się tym drugim rozumieniem solidarności możemy powiedzieć, iż następstwem spójności grupowej jest osiągnięcie przez nią zakładanych celów. Możemy wiec powiedzieć, że o ile szerokie rozumienie więzi społecznej odnosi się do wszelkich zjawisk i procesów zachodzących w grupie, o tyle wąskie rozumienie odnosi się jedynie do zespołu elementów wspólnych, koniecznych i wystarczających dla powstania i istnienia grupy.

Przechodząc zatem od najwęższego do najszerszego rozumienia więzi społecznej  wyróżnić możemy pięć sposobów jej ujmowania:

a) zespół element6w i czynników wspólnych, koniecznych i wystarczających dla powstania grupy społecznej,

b) zespół czynników koniecznych dla istnienia grupy społecznej,

c) zespół czynników prowadzących do powstania i istnienia grupy społecznej,

d) zespół zjawisk zachodzących w trakcie tworzenia i funkcjonowania grupy społecznej,

e ) wszelkie powiązania zależności, relacje i stosunki jakie zachodzą między jednostkami będącymi nośnikami więzi.

przyjmując zatem założenie, iż więź społeczną możemy przedstawić zarówno jako proces jak i stan, należy przede wszystkim wyjść od krótkiej analizy mechanizmu tworzenia więzi społecznej, nie wnikając już bliżej w to, czy mamy do czynienia z więzią naturalną, zrzeszeniową czy stanowioną z zewnątrz.

2. Proces tworzenia się więzi społecznej.

Proces tworzenia się więzi społecznej i mechanizmy towarzyszące temu procesowi jest równoznaczny z procesem tworzenia się społeczeństwa. śledzenie tego procesu jest oczywiście zabiegiem czysto analitycznym, w kt6rym nie można jednak przeciwstawić zdecydowanie subiektywnych czynników i elementów - elementom i czynnikom obiektywnym.

Do XVII i XVIII wieku przedstawiciele nauk społecznych byli przekonam, iż podstawą tworzenia społeczeństwa są dwa rodzaje organizacji: organizacja państwowa (rozumiana jako polityczna organizacja społeczeństwa) i organizacja kościelna (religijna).

Dopiero później zaczęto zwracać uwagę na to, iż o spójności wewnętrznej zbiorowości ludzkich decyduj ą przede wszystkim procesy spontaniczne, stanowiące również podstawą tworzenia się organizacji państwowych i religijnych. J. Szczepański zaznacza przy tym, iż "Socjologia jako odrębna nauka zaczęła się rozwijać właśnie wtedy, gdy zaczęto szukać praw rządzących tymi spontanicznymi procesami życia zbiorowego. Wśród tych zagadnień problem wewnętrznej spójności grup, problem utrzymywania się zbiorowości i trwania jako identycznych całości, mimo zmiany składu członków, utrzymywania norm, wzorów zachowań, wartości kulturowych itp. wysuwał się na czoło, jako podstawowy6.

Powstaje zatem pytanie jakie podstawowe elementy składają się na proces tworzenia i podtrzymywania więzi. Wspomniany już J. Szczepański stwierdza, iż pierwszym, najprostszym elementem jest styczność przestrzenna między jednostkami, która może mieć zarówno charakter bezpośredni, jak i pośredni (poprzez informację w środkach masowego przekazu). Możemy ją określić jako akt"(...) spostrzeżenia innego osobnika lub uświadomienia sobie jego istnienia w przestrzeni, w której przebiega działalność człowieka. Jej podstawowym składnikiem jest zdanie sobie sprawy z istnienia innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeżenia ich cech7. Styczność przestrzenna nie musi oczywiście prowadzić do pojawienia się dalszych etapów rozwoju więzi, zwłaszcza wtedy, gdy ma ona zupełnie przelotny i przypadkowy charakter (styczność przestrzenna w środkach komunikacji miejskiej, w sklepach, kinach czy teatrach).

Styczność przestrzenna przerodzić się może w styczność i łączność psychiczną. Ma to miejsce wtedy, gdy wystąpi zainteresowanie drugą osobą z punktu widzenia bardzo różnych, zarówno świadomych jak i nieświadomych potrzeb (ekonomicznych, społecznych, emocjonalnych itd.). Zainteresowanie to może być zarówno jednostronne jak i dwustronne, stanowiące bardziej pewną podstawę do rozwoju więzi społecznej. Styczność psychiczną tworzą więc wzajemne zainteresowania (może mieć ona zarówno charakter bezpośredni jak i pośredni), które niekoniecznie muszą wiązać się z rozwojem pozytywnych emocji i postaw. Styczność psychiczna przekształcić się może w łączność psychiczną prowadzącą do rozwoju wzajemnych sympatii, przywiązania itp. Nie jest to jednak warunek konieczny do pojawienia się następnego elementu więzi, tj. styczności społecznej, w której występuje nie tylko element zainteresowania ale również podejmowania określonych czynności.

Styczności społeczne są to pewne układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności, a także pewne czynności dotyczące tej wartości. Styczności społeczne stanowią w istotny sposób o charakterze grupy, ponieważ mają one bardzo różnorodną treść i formę. Stąd też wydziela się kilka podstawowych, dychotomicznie (dwudzielnie) ujętych rodzajów styczności:

a) przelotne (pytanie na ulicy o drogę, godzinę) i trwałe (kupowanie gazety u tego samego kioskarza),

b) publiczne i prywatne (student składający egzamin przed wykładowcą i np. ten sam student proszący kolegę o pożyczenie książki),

c) rzeczowe i osobiste (np. kupienie akcji w biurze maklerskim i pomoc kolegi w przygotowaniu się do egzaminu),

d) pośrednie i bezpośrednie (np. wysłuchanie czyjegoś wystąpienia w telewizji i wszelkie

czynności wykonywane przez co najmniej dwóch partnerów na zasadzie face - to - face czyli" twarzą w twarz").

Grupując powyższe pary w szersze układy możemy przy ich pomocy określić charakter powstającej więzi społecznej. Tak więc dominacja styczności społecznych o charakterze przelotnym, publicznym, rzeczowym i pośrednim typowa jest nie tylko dla określonych zbiorowości rozpatrywanych w perspektywie makrostrukturalnej (łącznie z tzw. społeczeństwem masowym) ale również może odnosić się do poszczególnych jednostek, uczestników "samotnego tłumu".

Dalszy element konstytuujący więź społeczną to interakcje czyli inaczej wzajemne oddziaływanie na siebie jednostek. Jak się podkreśla, interakcja ta może mieć zarówno charakter bezpośredni (intencjonalny) i wynikać z subiektywnych zamierzeń, jak i pośredni, oparty na symbolach i uczestnictwie jednostek (w sposób zapośredniczony) w szerszych zbiorowościach (bez subiektywnych zamierzeń).

Wzajemne oddziaływania są "(...) systematycznym, trwałym -wykonywaniem działań skierowanych na wywołanie u partnera określonej reakcji, przy czym reakcja ta z kolei wywołuje nowe działania pierwszego osobnika. "9 Stąd też uznaje sieje za podstawowy składnik zjawisk i procesów zachodzących w określonej zbiorowości. Dotyczy to zarówno procesów podporządkowania jak i dominacji, współpracy i konfliktów między jednostkami czy grupami społecznymi.

Zarazem jednak wzajemne oddziaływania przebiegają wedle stałych zasad i wzorów postępowania nie tylko zrozumiałych dla osób na które chcemy oddziaływać ale również przez nich akceptowanych i mieszczących się w szerszych zasadach postępowania, opanowanych w procesie socjalizacji. W analizie wzajemnych oddziaływań uczestników interakcji szczególną uwagę zwraca się na metody działań społecznych, mające prowadzić do osiągnięcia zakładanego celu. F. Znaniecki a za nim wielu innych polskich socjologów uważa, iż wszelkie metody działań społecznych, występujące we współczesnych nam społeczeństwach są pochodnymi dwóch podstawowych metod: metody negatywnego przymusu (nakazu i zakazu) i pozytywnego nakłonienia (perswazji, czyli przekonywania). W procesie interakcji istotną rolę odgrywają nie tylko metody działania ale również same narzędzia tego działania, które określa się mianem wzorów działań społecznych. Wzory te, stanowią jasne dla obydwu stron interakcji "przepisy" stosowania różnych metod działań społecznych (podporządkowywania, nakłaniania do współpracy, wyrażania buntu itp.) mają charakter czysto kulturowy, a więc różnią się bardzo w zależności od społeczeństwa (np. potakiwanie głową w jednym społeczeństwie jest wyrazem zgody, potwierdzenia w innym zaś wyrazem zaprzeczenia)

Jak już wspominaliśmy, wszystkie wzory działań jednostki przyswajają sobie w toku socjalizacji, zarówno pierwotnej jak i wtórnej. Jednakże poszczególne zbiorowości mogą także wytwarzać swoje własne wzory działania, które choć są zwykłymi replikami wzorów przyjętych w szerszych zbiorowościach, mogą być stosowane do sytuacji i zadań charakterystycznych tylko dla tej jednej zbiorowości.

Wzajemne oddziaływania prowadzące do modyfikowania zachowań, postaw, systemów wartości zarówno w wymiarze jednostkowym jak i grupowym są trwałym elementem więzi społecznej, stanowiącym podstawę do rozwoju jej następnego elementu -stosunków społecznych. Stosunki społeczne odnoszą się do tych wszystkich oddziaływań partnera na partnera, które są względnie uregulowane nie tylko poprzez określone wzory działań społecznych ale również poprzez określoną płaszczyznę, na której te oddziaływania przebiegają. J. Szczepański definiując stosunki społeczne, które mówiąc ogólnie porządkują, systematyzują i organizuj ą życie społeczne w pewną całość pisze, iż stanowią one "(...) pewien układ zawierający następujące elementy: dwóch partnerów (jednostki i grupy), jakiś łącznik czyli przedmiot, postawa, interes, sytuacją, która stanowi "platformą" tego stosunku, dalej pewien układ powinności i obowiązków czyli unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać. Stąd też można mówić o stosunkach koleżeńskich, przyjacielskich, politycznych, stosunkach pracy. Znaczna część stosunków społecznych przybiera postać zależności społecznych (np. stosunki między władzą a obywatelami, przełożonymi a podwładnymi itd.), wymikajacych ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie w ramach określonej grupy społecznej. Mimo różnorodności podejść do definiowania tego pojęcia występującego nie tylko w języku potocznym ale i w wielu dyscyplinach naukowych, możemy przyjąć, iż zajeżność^połeczna z perspektywy więzi społecznej oznacza przede wszystkim dysponowanie zespołem środków (przemocy, prawnych, moralnych, religijnych, magicznych, emocjonalnych) zapewniających asymetryczny przebieg stosunków społecznych. Mogą to być stosunki podporządkowania, nakłaniania, wymuszania czy dominowania.

Proces kształtowania więzi społecznej nie kończy się na stosunkach i zależnościach społecznych, choć to one właśnie w sposób wyraźny decydując trwałości i ciągłości określonej zbiorowości. Ważnym elementem tego procesu są instytucje społeczne, które są określonymi sposobami utrwalania zasad, wedle których przebiegają stosunki społeczne, zwłaszcza zasad wyprowadzanych z określonych norm i wartości. Tym samym instytucje społeczne stanowią istotny składnik następnego elementu - kontroli społecznej/Przy czym rozumienie instytucji społecznych jest w analizie więzi społecznej nieco inne niż w potocznym odczuciu^Przede wszystkim wskazać można na cztery podstawowe znaczenia, w jakich to pojęcie w socjologu występuje:

a) instytucje jako zespoły ludzi powołane do realizacji zadań ważnych dla danej zbiorowości (np. rada gminy),

b) instytucje jako zespoły czynności wykonywane przez niektórych członków grupy w jej imieniu (uprawnienia i możliwości działania w imieniu grupy - np. starostowie),

c) instytucje jako dobra materialne i środki działania pozwalające i umożliwiające wskazanym członkom grupy publiczne wykonywanie zadań regulujących funkcjonowanie grupy i zaspokajanie jej potrzeb (budżet, fax itp.),

d) instytucje jako istotne role społeczne niektórych członków grupy''.

Tak więc niezależnie od różnic w sposobach ujmowania możemy powiedzieć, iż instytucje społeczne są "(...) zespołami urządzeń, w których wybrani członkowie grup otrzymują uprawnienia do -wykonywania czynności określonych publicznie i impersonalne, dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych i dla regulowania zachowań innych członków grupy"12. Z definicji tej wynika, iż w każdej zbiorowości funkcjonuje bardzo wiele instytucji, które badacze próbują poklasyfikować. Najbardziej ogólny podział instytucji społecznych to podział na instytucje formalne i nieformalne. Instytucja formalna to zbiorowość zorganizowana i funkcjonująca wedle reguł formalnych, przewidzianych prawem:

szkoła, zakład przemysłowy, partia polityczna, szpital, wyższa uczelnia. Instytucje formalne dość często określane są mianem organizacja które utworzone zostały do realizacji ściśle określonych celów. Instytucje te są na ogół dużymi zbiorowościami, wewnętrznie zróżnicowanymi i ustrukturalizowanymi, o różnym stopniu otwartości na wpływy otoczenia społecznego (innych zbiorowości społecznych). Szczególnym przykładem instytucji formalnych są tzw. instytucje totalne (nazwa nadana przez E. Goffmana)13 - więzienia, klasztory, szpitale psychiatryczne, koszary, domy opieki, obozy koncentracyjne - których wspólną cechą jest właśnie izolacja od świata zewnętrznego i wszechogarniająca kontrola społeczna nad członkami, posługująca się często środkami przymusu.

Instytucje nieformalne to  takie instytucje, których funkcjonowanie nie zostało ujęte w żadnych sformalizowanych przepisach, zaakceptowanych przez szersze zbiorowości. Z tego też względu instytucją nieformalną może być zarówno banda chłopców bawiąca się na podwórku, która ma swego wybranego przywódcę jak i międzynarodowa mafia o bardzo złożonej, wewnętrznej strukturze. Instytucje nieformahie dysponują wobec swoich członków bardzo szerokim repertuarem środków skłaniających ich do postaw i zachowań zgodnych z oczekiwaniami. Niekiedy zaś skuteczność czy rygoryzm instytucji nieformalnej jest większy niż formalnej. Warto również podkreślić, iż bardzo wiele instytucji formalnych (organizacyjnych) nie zaspokaja wielu potrzeb swoich członków. Wtedy to w ramach albo obok takiej instytucji jej członkowie tworzą własne normy i wzory postępowania - instytucję nieformalną. W niektórych instytucjach totalnych przybiera to często postać tzw. drugiego tycia, które będąc instytucją nieformalną wymierzone jest przeciwko organizacji formalnej.

Klasyfikując instytucje według funkcji pełnionych w zbiorowościach (kryterium merytoryczne) wyróżnić możemy: instytucje ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne i socjalne (w tym tzw. instytucje ceremonialne (określenie użyte przez H. Spencera), dotyczące niesformalizowanych sposobów obchodzenia uroczystości, wzajemnych odnoszeń się do siebie), religijne. Z tej krótkiej charakterystyki wynika, iż instytucje •potoczne tym się przede wszystkim różni...