TEOLOGIA MORALNA FUNDAMENTALNA II SEMESTR
I. Czyn i jego wartość moralna
Realizacją powołania jest czyn moralny osoby ludzkiej. Czynem odpowiada ona na Boże wezwanie, czynem wyraża swój stosunek do treści tego wezwania (pozytywny lub negatywny).
Tylko te czynności nazywają się ludzkimi, które są właściwe człowiekowi jako człowiekowi. Ponieważ człowiek wyróżnia się od innych stworzeń ziemskich tym, że jest panem swego postępowania, zatem tylko te czynności są rzeczywiście ludzkie, których człowiek. jest panem. Jest zaś panem swych czynności przez rozum i wolę, a więc czynami ludzkimi nazywają się tylko te, które wypływają z rozumnej woli. Wszystkie inne poruszenia, mimo że pochodzą od człowieka, nie są czynami ludzkimi, bo nie są mu właściwe jako człowiekowi i mogą nosić jedynie nazwę czynów człowieka (actus hominis), a nie czynów ludzkich (actus humanus).
Czyny ludzkie mogą przejawiać się w różnych postaciach:
a/ czyn wewnętrzny - wykonywany przez rozum i wolę, lecz w żaden sposób nie przejawia się na zewnątrz, np. akt wiary, złe pragnienie, modlitwa myślna itd.
b/ czyn zewnętrzny to ten czyn, który przejawia się na zewnątrz np. kradzież, kłamstwo, klękanie itd.
c/ czyn dobry - jeżeli jest zgodny z normą moralną
d/ czyn zły - niezgodny z normą moralną
e/ czyn obojętny - jeśli nie ma żadnej relacji do normy moralnej
W czynie ludzkim główną. rolę odgrywa rozum jako czynnik kierowniczy oraz wola i władze zmysłowe jako czynnik wykonawczy. Ścisłe wyróżnienie jednego procesu od drugiego w praktyce jest niemożliwe. Jest ono możliwe tylko w rozważaniu teoretycznym. Rozważania te będą dotyczyć: celu, środków i wykonania czynów.
Wszelkie działanie ludzkie rozpoczyna się aktem rozumu, którym jest pierwsza myśl o przedmiocie. Myśl ta wpływa na wolę poruszając ją do działania. Jeżeli przedmiot pomyślany jest dobry, wola reaguje na niego w formie upodobania. Czyn, aby mógł być wykonany, musi być wykonany w danych warunkach. Wobec tego ze strony rozumu rodzi się następny akt, którym jest sąd o możliwości zdobycia danego przedmiotu jako celu. Jeżeli ten sąd wyraża możliwość zdobycia celu, powstaje ze strony woli zamiar czyli pragnienie zdobycia tego przedmiotu (intencja).
Działanie w dziedzinie środków wiodących do celu rozpoczyna się od aktu rozumu, którym jest zastanawianie się nad środkami mogącymi doprowadzić do celu.
Bezpośrednim następstwem wyboru przez wolę jest ze strony rozumu akt nakazujący wykonanie, a ze strony woli postanowienie wykonane. Dzięki tym aktom czyn ludzki już jest wykonany. Wszystko, co potem następuje, jest jedynie zewnętrznym przejawem i wyrazem pośrednictwa organów fizycznych. Istota czynu już się dokonała. Skutkiem jest zadowolenie woli z osiągnięcia celu działania
Czyn ludzki jest dziełem całego człowieka. Wszystkie władze człowieka. biorą udział w jego wykonaniu. Człowiek działa jako osoba, jako jeden podmiot kierujący się do zdobycia celu. W każdym czynie ludzkim można wyróżnić dwa elementy: jego naturę i istnienie. Jednak jest on istotowo czymś jednym i dlatego tylko jedna przyczyna może być przyczyną sprawną. Tą przyczyną jest wola, albo raczej człowiek przez swoją wolę. Natura czynu (to, że jest to taki czyn a nie inny, że odnosi się do tego a nie innego celu) pochodzi od rozumu jako przyczyny formalnej czynu. Rozum jest równocześnie przyczyną formalną woli a więc poprzez wolę określa naturę czynności.
Ze strony rozumu do wykonania czynu ludzkiego potrzebna jest zdolność rozeznania, czyli zdawania sobie sprawy z samego czynu jako zjawiska i z moralnej wartości tego czynu. Znajomość wartości moralnej opiera się na znajomości normy moralnej i stosunku danego czynu do tej normy. Czyn jest tym bardziej ludzki, im bardziej jest świadomy.
Polega na akcie uwagi w stosunku do tego, co się czyni oraz na refleksji. Może posiadać różne stopnie jasności.
Świadomość może się przejawiać w różnych postaciach:
a/ ze względu na podmiot:
- całkowita - gdy człowiek doskonale zdaje sobie sprawę z tego, co czyni i z wartości moralnej tego czynu
- niecałkowita - jest wówczas, gdy z powodu jakiejś przeszkody człowiek nie ogarnia całego działania
b/ ze względu na przedmiot:
- wyraźna - polega na zdawaniu sobie sprawy z wszystkich aspektów swego działania, z jego wartości i następstw
- niewyraźna - polega na pewnym poznaniu dobroci czy złości moralnej swego czynu, ale brak tam ujęcia całościowego, szczególnie gdy chodzi o następstwo czynu złego
c/ ze względu na sposób istnienia w podmiocie:
- aktualna - istnieje w chwili wykonywania czynu
- wirtualna - aktualnie nie istnieje, gdyż umysł z powodu jakiejś przeszkody nie zwraca uwagi na wykonywany czyn, ale spełniany czyn jest zgodny z nastawieniem działającego, z jego intencją ogólną, która w danej chwili nie może się przejawić
- domyślna - jej właściwie nie ma, ale istniałaby gdybyśmy byli więcej czujni. Problem tej świadomości występuje szczególnie w stosunku do nieuporządkowanych poruszeń zmysłowych.
Świadomości potrzebnej do wykonania czynu ludzkiego przeciwstawia się ignorancja i inadwertencja. Ignorancja - brak wiedzy habitualnej, którą człowiek. powinien posiadać. Inadwertencja - brak świadomości aktualnej (brak uwagi, nieuwaga).
Tam gdzie jest ignorancja, jest też inadwertencja, lecz nie odwrotnie. Może ktoś posiadać wiedzę a w danych okolicznościach, a nie może z niej skorzystać (np. jest nieprzytomny). Ignorancja różni się od błędu, przez który rozumie się ujmowanie fałszu jako prawdy. Błąd jest więc skutkiem ignorancji jako niewiedzy.
Celem jasnego sformułowania zasad należy wprowadzić następujące rozróżnienia ignorancji:
a. ze względu na przedmiot:
- ignorancja w stosunku do czynności, ma miejsce wtedy, gdy ktoś nie zna samego czynu i jego wartości
- ignorancja w stosunku do prawa, polega na braku znajomości prawa, gdy ktoś nie wie, czy dane prawo istnieje i czy obowiązuje w danych warunkach.
b. ze względu na podmiot
- pokonalna - może być usunięta przy użyciu moralnej pilności, czyli takiej jaką ludzie roztropni zwykli stosować w podobnych okolicznościach. Stopień tej winy jest różny: najmniejszy, ciężki, najcięższy
- niepokonalna - nie może być usunięta
c. ze względu na akt woli
- uprzedzająca - wyprzedza akt wyboru woli, który rodzi się bez dostatecznej świadomości
- współtowarzysząca - nie jest chciana i zamierzona, ale różni się od poprzedniej, że nie jest przyczyną chcenia i czynu.
- następcza - powstaje z aktu woli, która pragnie jej wprost albo ubocznie.
Czyn dobrowolny jest to akt pochodzący z woli kierowany rozumem, tzn. że człowiek zdaje sobie sprawę z tego, do jakiego celu zmierza i dobrowolnie się na to decyduje.
Rodzaje czynów dobrowolnych
a/ ze względu na sposób pochodzenia od woli
- czyn dobrowolnie swobodny - wola swobodnie dokonuje wyboru
- czyn dobrowolnie konieczny
b/ ze względu na doskonałość poznania
- doskonały
- niedoskonały
c/ ze względu na sposób chcenia
- pod każdym względem. Wola dąży do przedmiotu bez żadnego oporu i sprzeciwu.
- pod pewnym względem. Wola wprawdzie pragnie posiąść przedstawiony jej przedmiot, ale dążenie jej będąc połączone z pewną niechęcią i oporem nie jest całkowite.
d/ ze względu na przedmiot pożądania
- wprost. Jest czynnością, w której wola dąży do przedmiotu ze względu na niego samego, gdy sam przedmiot został przedstawiony jako dobry
- nie wprost. Jest czynnością, w której wola dąży do jakiegoś przedmiotu nie ze względu na niego, lecz ze względu na inne dobro.
e/ ze względu na sposób wyrażania zgody
- wyraźny
- milczący
- przypuszczalny
f/ ze względu na intencje
- aktualny
- wirtualny
- habitualny
- ewentualny - tzn. czyn wykonany pod wpływem intencji ewentualnej, która nie zaistniała a zaistniałaby wówczas, gdyby podmiot o tym pomyślał.
Czyn ludzki jest dziełem całego człowieka jako podmiotu. W jego wykonaniu biorą udział wszystkie władze, tak duchowe jak i fizyczne. Czyn, jako skutek działania rozumu jest zależny od poznania zmysłowego, bo rozum działa na podstawie materiału dostarczonego mu przez zmysły.
Uczucia (afekty, wzruszenia, emocje) są to stany podmiotowe przeżywane w strumieniu świadomości w stosunku do czegoś (rzeczy, zjawisk zewnętrznych), do innych ludzi (i ich działań), a także do siebie samego.
Rodzaje uczuć
a/ ze względu na pochodzenie
- uczucia cielesne (doznawanie uczucia ciepła lub zimna, głodu czy pragnienia)
- zmysłowe (pożądanie, odraza)
- uczucia towarzyszące aktom rozumu i woli (pewne przedmioty poznawane rodzą w nas uczucie przyjemności inne zaś uczucia przykre)
b/ ze względu na jakość
- uczucia przyjemne
- uczucia przykre
c/ popędy
W psychice ludzkiej już od dawna dopatrywano się istnienia napięć dynamicznych, podobnych do tych, które obserwuje się w świecie zwierzęcym. Nazywano je instynktami (łac. instinguere - pobudzać, popędzać). Psycholodzy widząc różnicę między działaniem zwierząt i ludzi, tym ostatnim przypisują nie instynkt, lecz popęd.
Wolność i świadomość są czynnikami warunkującymi i określającymi, czy dana czynność może być zakwalifikowana do kategorii czynu ludzkiego.
Czynniki ograniczające i utrudniające wykonanie czynu ludzkiego dzielimy ze względu na ich charakter na:
1. przejściowe (bojaźń, przymus, strach, gwałt)
2. mniej lub więcej stałe (choroby psychiczne)
Do chorób psychicznych zaliczamy:
- stany neuropatyczne (histeria, epilepsja)
- stany psychopatyczne
- psychozy (schizofrenia, paranoja, psychoza starcza)
W tych sytuacjach sprawę każdego człowieka należy traktować z osobna, zwracając uwagę na rodzaj choroby i na stopień jej zaawansowania. Nie wszystkie zaburzenia życia psychicznego rodzą patologiczną dyspozycje niemożliwą do przezwyciężenia, ale także trzeba uważać na to, by nie dopatrywać się ludzkiego działania tam, gdzie go nie ma.
Przejściowe czynniki:
a) niewiedza (ignorancja)
Każda ignorancja uniemożliwia poznanie poprawności moralnej czynu, choć nie każda uwalnia od odpowiedzialności moralnej za obiektywnie niegodziwe działanie.
- niepokonalna - niezawiniona - gdy człowiek wykonując daną czynność nie ma jakichkolwiek wątpliwości że jest ona faktycznie zła , a wynika to z jego niewiedzy. Podobnie jest wtedy gdy unika czynów faktycznie dobrych uważając że są złe.
- pokonalna - zawiniona - wynika ona z niechęci do poznania prawdy lub ze zwyczajnego zaniedbania (lenistwa).
Często tę niewiedzę określa się w literaturze jako nieświadomość - szczególny czynnik mający wpływa ocenę czynu od strony moralnej:
- jest to brak poznania; różni się od błędu, który jest wadliwym osądem.
- jest bez winy, jeśli działa w dobrej wierze.
Czyn spełniony z taką nieświadomością nie jest dobrowolny.
Ignorancja może być zwalczona, jeśli jest chciana:
- wprost, aby działać swobodnie (uczuciowo)
- nie wprost, całkowite zaniedbanie chęci zasięgnięcia informacji (lenistwo albo zła wola)
- częściowe, zwykłe zaniedbanie.
Nieświadomość, którą można zwalczyć, jest dobrowolna i nie zawiesza odpowiedzialności za czyn, który jest nadal ludzki i może być dobry lub zły.
b) przymus
- fizyczny - np. gwałt
- moralny - wywołany groźbami.
Przemoc, gwałt - jest siłą wywołaną zewnętrzną przymusem, która wpływa na kierunek działania woli. Nie może oddziaływać na akty woli wewnętrznie, np. nikt nie może zmusić kogoś do kochania tego, czego nie chce kochać.
Jeżeli jest bezwzględny, czyli nie liczy się zupełnie ze sprzeciwem woli, odbiera całkowicie czynności pod jego wpływem wykonanej charakter ludzki.
Czynność wymuszona gwałtem jest zupełnie niedobrowolna, np. gwałt niewiasty lub przymuszenie kogoś do picia alkoholu.
Do istoty przymusu należy:
- aby pochodził z zewnątrz
- aby napotkał sprzeciw woli
- by przejawiał się na zewnątrz.
Człowiek podlegający przymusowi ma obowiązek stawiać opór. Ten opór jest konieczny:
- per se - jako skuteczny środek przeciw sile przymusu, dzięki niemu przymus zostaje odparty
- per accidens - jako środek przeciw innemu złu, jakie może wyniknąć z czynności wymuszonej. Może nim być np. zgorszenie.
c) strach, lęk (metus)
Przewiduje obecność niebezpieczeństwa lub przeszkody do przezwyciężenia. Ma związek z teraźniejszością lub przyszłością. Rzadko się zdarza, aby strach pozbawił człowieka zdolności użycia rozumu, a czasem nawet wyostrza rozumowanie, obawiając się policji złodziej starannie przygotowuje kradzież. Jeśli strach wywołuje czyn, to zmniejsza jego odpowiedzialność, a nawet zupełnie ją znosi, jeśli jest to czyn który ze względu na swe następstwa wymaga pełnej wolności, np. małżeństwo.
Bywa często stopniowany. Są jednostki z natury bojaźliwe, lękliwe i stąd ciężkość bojaźni mierzy się nie tylko wielkością grożącego zła, lecz również wrażliwością osoby.
Dzieli się:
- ze względu na wielkość na:
- wielki - człowiek obawia się wielkiego zła, zagrażającego bezpośrednio i trudnego do uniknięcia
- wielki absolutnie - gdy niebezpieczeństwo jest w stanie przerazić każdego człowieka
- wielki względnie - gdy groźba jest względnie mała, ale w danym człowieku wywołuje wielki lęk
- mały
- ze względu na przyczynę:
- lęk zewnętrzny - inny człowiek wywiera presje i zmusza nas do wybrania czegoś, na co nie mamy ochoty
- słusznie wywołany- gdy grożący ma prawo wywołania lęku i czyni to w sposób nie przekraczający norm
- niesłusznie wywołany -gdy wywołuje się lęk u kogoś nie mając do tego prawa.
- lęk wewnętrzny -wywołany czynnikami psychologicznymi, a nie zewnętrznym naciskiem; coś człowiek przeżył, jakiś wielki dramat i na skutek tego podejmuje decyzje.
- ze względu na szacunek - występuje wtedy, gdy ktoś boi się obrazić tych, których powinien czcić, np. ktoś ma szacunek dla rodziców tak wielki, że sam boi się podjąć decyzje bez ich zgody i ze względu na to że ich kocha.
d) przyzwyczajenie:
- nabyte mimo woli - dziedziczenie, nieświadomość, odpowiedzialność za czyn jest zmniejszona lub zniesiona całkowicie
- nabyte dobrowolnie - nie było zwalczane, było rozmyślnie podtrzymywane przez powtarzanie czynów wolnych. Człowiek jest zobowiązany do pracy nad sobą, ale nie jest zobowiązany do czynów bohaterskich.
...
afranusieki