Bieleń St. Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej.txt

Stanisław Bieleń
TOŻSAMOŚĆ MIĘDZYNARODOWA FEDERACJI ROSYJSKIEJ
Warszawa 2006
ISBN 83-89964-59-7

WSTĘP
Faktem o znaczeniu dziejowym na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku był upadek systemu komunistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej oraz rozpad ZSRR. Choć wybitny historyk francuski, Jean-Baptiste Duroselle, dawno temu przewidywał klęskę radzieckiego imperium, powołując się na analogie i prawidłowości historyczne1, to jednak nie spodziewał się on - podobnie jak wielu innych badaczy - że nastąpi to tak raptownie.
W grudniu 1991 roku, po 69 latach przestało istnieć komunistyczne mocarstwo radzieckie. Dla Rosji wiek XX zaczął się i skończył niespotykaną w jej dziejach klęską historyczną. Na początku stulecia zbankrutowało samodzierżawie, a pod koniec wieku - system komunistyczny. Rosja przeżyła więc dwie katastrofy w ciągu jednego wieku. „Traumę taką trudno przeżyć i nic dziwnego, że rodzi ona wątpliwości co do perspektyw”2.
Na miejscu ZSRR powstała Wspólnota Niepodległych Państw, jego prawnym i faktycznym spadkobiercą została Federacja Rosyjska - Rosja. Obie nazwy są równoprawne. Dlatego w tytule książki umieszczono Federację Rosyjską, aby uniknąć niepotrzebnych skojarzeń z innymi formacjami ustrojowymi, które występowały w historii. W osnowie tekstu autor posługuje się głównie terminem „Rosja”, który jest w powszechnym użyciu i odnosi się do współczesnego państwa rosyjskiego.
To Rosja przejęła najpoważniejsze zobowiązania międzynarodowe byłego ZSRR, wynikające z traktatów, regulacji pozaprawnych oraz członkostwa w organizacjach międzynarodowych, w tym stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Otwarcie na bezpośrednie uczestnictwo w wielu porozumieniach i konwencjach oraz w światowych organizacjach finansowych i handlowych, gotowość do przyjęcia warunków i reguł międzynarodowego obrotu i podziału pracy, a także chęć akceptacji zagranicznych instrukcji i planów rozwoju - świadczą o determinacji władz Rosji w dążeniu do zdobycia uznania i utrzymania wiarygodności w stosunkach międzynarodowych.
9
Transformacja imperium radzieckiego wywołała rozmaite debaty polityczne i dyskusje naukowe, w których poszukiwano przyczyny rozpadu ZSRR. Żadne jednoczynnikowe objaśnienia zaistniałych procesów nie są wystarczające. Nie sposób dokładnie rozdzielić, na ile były to zjawiska żywiołowe, na ile świadomie inicjowane i zorganizowane, jaki był udział czynnika odgórnego, jaki zaś wpływ oddolnych presji i oddziaływań społecznych. Historycy długo będą rozważać, jak potoczyłyby się losy imperium radzieckiego, gdyby w jego końcowej fazie na Kremlu władał ktoś inny niż Michaił Gorbaczow. To on porwał się z nieznaną wcześniej determinacją na skostniały system, podważając zasady, na których był zbudowany powojenny, blokowy porządek świata. Jego dramat polegał na tym, że do końca swego urzędowania nie mógł wyzwolić się ze złudzeń ideologicznych. Stał się zakładnikiem i ofiarą własnej logiki myślenia, licząc na możliwość renowacji czy modernizacji systemu komunistycznego, bez jego jednoznacznego odrzucenia. Mimo wszystko, to jednak dzięki niemu doszło ostatecznie do dyskredytacji radzieckiego komunizmu i likwidacji jego mocarstwowego bastionu. Gorbaczow całkowicie odrzucił manichejski scenariusz stosunków międzynarodowych. Przekreślając uproszczony podział na dwa obozy i odrzucając konstrukcje klasowo uwarunkowanej konfrontacji międzysyste-mowej, uznał współzależność wszystkich uczestników i uniwersalność wartości ogólnoludzkich. Zanegował zamkniętą egzystencję i samoizolację państw komunistycznych oraz maniakalne dążenie do narzucania swojego stylu życia otaczającemu światu. Niewątpliwie duże znaczenie miało przewartościowanie dotychczasowego wizerunku kapitalizmu. Za Gorbaczowa uznano w Moskwie, że stare tezy o pogłębianiu się kryzysu na Zachodzie nie wytrzymują próby czasu. Stopniowo zaczęto zauważać dynamikę i żywotność świata kapitalistycznego, jego technologiczne i produkcyjne możliwości oraz znaczenie demokratycznych form ustrojowych dla pokojowej stabilizacji stosunków międzynarodowych. Wielkości tego dzieła nie sposób nie docenić z punktu widzenia procesu dziejowego.
Po rozpadzie ZSRR zaistniały więc możliwości, aby poradziecka Rosja znalazła się nie tylko w międzynarodowej wspólnocie państw, lecz także aby w przewidywalnej perspektywie ustabilizowała swój system polityczny, respektując podstawowe normy ładu demokratycznego, praw człowieka i współżycia z sąsiadami. W nowej Rosji nikt nie dyktuje ludziom jakiejś jednej ideologii, nie ma represyjnej cenzury, po raz pierwszy w historii nie istnieje terror państwowy, zaś wszystkie granice są otwarte jak nigdy przedtem, a jakiekolwiek ich przymknięcie nie byłoby łatwe, jeśli nawet nie niemożliwe.
Siedem lat pieriestrojki udowodniło, że Rosjanie nie są bynajmniej narodem pasywnym w sensie politycznym. Pierwsze lata po usamodzielnieniu się Rosji uwidoczniły gotowość społeczną do radykalnej przebudowy państwa i gospo
10
darki. Towarzyszyło temu jednak niezdecydowanie elit, w większości dbających o własne interesy. Poza tym dość szybko okazało się, że wielkie reformy są niezwykle kosztowne.
Na tym tle najważniejszym zadaniem stało się zdefiniowanie nowej tożsamości w jej różnych wymiarach. Jakim państwem ma być Rosja i jakie są jej najważniejsze interesy - to pytania absorbujące uwagę elit rosyjskich i obserwatorów międzynarodowych. Mimo przeobrażeń geopolitycznych i ustrojowych, rosyjskie racje ciągle przypominają dążenia dawnych potęg, kiedy to najważniejszym interesem państwa było podporządkowanie mu innych i zdobycie jak największych wpływów. Rosja wciąż nie potrafi odpowiedzieć sobie na pytanie, na czym polegają jej żywotne interesy. Czy na tym, by Rosjanie żyli lepiej i uczestniczyli w światowym rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym, czy też na tym, by była ekspansywnym mocarstwem, usiłującym zagarnąć jak najwięcej obcych ziem? Pytania o międzynarodową tożsamość dotyczą więc jej samopostrzega-nia, a także stosunku do najważniejszych elementów środowiska międzynarodowego - państw, ich ugrupowań, instytucji i procesów. Przy czym warto pamiętać, że mamy do czynienia z tożsamością dwoistą - deklarowaną i faktyczną. Są to dwie różne rzeczywistości, których odróżnianie jest konieczne dla zrozumienia zarówno tego, co się w Rosji w istocie dzieje i jak jest ona przedstawiania w rozmaitych opisach.
Problem tożsamości międzynarodowej państwa jest w każdym społeczeństwie domeną elit politycznych i intelektualnych, a nie zwykłych obywateli. Ścierają się rozmaite orientacje wokół tego, gdzie Rosję umiejscowić, w jakich kategoriach geopolitycznych ją traktować, z jakiej perspektywy cywilizacyjno-kulturowej oceniać. Kolejny raz w nowożytnej historii znalazła się ona na rozdrożu swoich wyborów historycznych, a angielskie słowo crossroad pasuje do niej, tak jak do żadnego innego kraju3.
Rosjanie poszukują odpowiedzi na zasadnicze pytanie, dotyczące identyczności geopolitycznej ich państwa. Jest ono mocarstwem eurazjatyckim, położonym na dwóch kontynentach, co jest fenomenem niespotykanym nigdzie indziej. Szukają możliwości określenia swojej pozytywnej „fizjonomii” wobec świata, chcąc jednocześnie zachować w nim jak największe wpływy. W rosyjskiej publicystyce, opracowaniach naukowych, a jeszcze częściej w wypowiedziach polityków pobrzmiewa nuta nostalgii za czasami imperium. Powracają pytania dotyczące ciągłości państwowości rosyjskiej i identyczności mocarstwowej. Rośnie zniecierpliwienie spowodowane niejasnością perspektyw reform i niepewnością stabilizacji. Co je determinuje, jak silna jest presja przeszłości,
11
w jakim zaś stopniu wpływa na nie współczesna transformacja ustrojowa i wyzwania cywilizacyjne - oto pytania, które staną się podstawą wywodu.
Ostatnia dekada XX wieku przyniosła w Rosji rozkwit badań politologicznych i socjologiczno-filozoficznych skupionych na tożsamości i interesie narodowym. Przez łamy różnych czasopism przetoczyły się dyskusje, skoncentrowane na racji stanu w okresie budowania demokratycznej tożsamości („Swobod-naja mysi’”, „Mirowaja ekonomika i mieżdunarodnyje otnoszenija”, „Mieżdu-narodnaja żizń”, „Włast”, „Ab Imperio”, „Otieczestwiennyje zapiski”, „Mieżdunarodnyje processy”, „Pro et Contra” czy „Polis”), podejmowane albo z pozycji stronników sił politycznych, albo też mające znamiona akademickiej analizy. Stawia się w nich pytania o tożsamość współczesnych Rosjan na tle innych narodów i państw. Wiele sądów odnosi się do rosyjskiej wspólnoty narodowej, inne do tradycyjnie imperialnej czy wręcz kolonialnej, co musi prowokować ostre reakcje i polemiki. Dyskusje te świadczą nie tylko o wrzeniu intelektualnym, jakie objęło społeczeństwo rosyjskie w okresie transformacji ustrojowej, lecz także o chęci odżegnania się od „wielkich utopii” i radykalizmów, które były powodem tragedii i nieszczęść w przeszłości. Elity nie mają obecnie żadnej ideologii, według której mogłyby urządzać współczesną Rosję. Nikt nie ma monopolu na prawdę. Występuje jednak zjawisko podsycania teorii spiskowych i poczucia „oblężonej twierdzy”, co ma związek z demonizacją wszelkich zagrożeń zewnętrznych4. W ten sposób dzisiejsza Rosja ma dwa oblicza: państwa otwartego na świat jak nigdy dotąd, i państwa zamkniętego, konsolidującego siły, aby znów zaimponować światu swoją wyjątkowością.
Trwający dyskurs prowadzi do konstatacji, że identyfikacja nowej Rosji jest zadaniem niezwykle trudnym do wykonania, gdyż „nie osiadł jeszcze pył po dramatycznych wstrząsach”, a proces przemian nie został na tyle ugruntowany, aby stać się trwałym w czasie. Każda próba identyfikacji podmiotu przechodzącego głęboką transformację ustrojową może być zagrożona przez ryzyko niepewności i możliwy odwrót od reform, co w rosyjskiej historii zdarzało się niejednokrotnie. Rosja znalazła się w okresie przejściowym, któremu t...