Izabela Gwóźdź
Uniwersytet Śląski
Stres w życiu nauczyciela.
Ryzyko wypalenia zawodowego
SPIS TREŚCI
2.1. Wypalenie zawodowe – definicja i omówienie …........................................................... 4
2.2. Poczucie dobrostanu u nauczycieli – badania …............................................................. 7
2.3. Czynniki wywołujące stres w pracy nauczyciela …........................................................ 8
3.1. Work-life balance …....................................................................................................... 11
3.2. Najważniejsze postulaty polskich nauczycieli ….......................................................... 14
1. Wstęp
Stres jest wpisany w życie każdego nauczyciela. Odpowiedzialność za młode pokolenie, obciążenia związane z pracą w oświacie, a także znaczne obniżenie prestiżu tego zawodu w ciągu ostatnich kilkunastu lat powodują, że zawód nauczyciela traktowany jest obecnie przez większość społeczeństwa jako nieopłacalny i nieatrakcyjny. Pokazuje to choćby obecna, ogromna ilość wakatów w polskich szkołach. Wciąż jednak znajdują się osoby, które decydują się na podjęcie pracy w szkole – czasem z braku innych możliwości, a czasem z prawdziwego powołania. Bez względu na motywacje, czynniki stresowe są w każdym przypadku takie same.
Zawód nauczyciela łączy w sobie wiele czynników powodujących zwiększone napięcie mięśniowe. Jest to bardzo ciekawe z punktu widzenia psychologii. Nauczyciel to z jednej strony osoba, którą obarczamy ogromną odpowiedzialnością, nieraz oczekując, że wypełni on za nas praktycznie wszystkie obowiązki rodzicielskie. Z drugiej jednak strony wielu z nas wciąż potrafi romantyzować ten zawód, wyobrażając sobie młodych i pilnych ludzi, którzy za kilkanaście lat wrócą, aby podziękować za stworzenie fundamentu pod ich sukces życiowy. Tym dwóm skrajnym wyobrażeniom warto przeciwstawić świadomość, jak wygląda codzienność nauczycielska, a także, co faktycznie składa się na blaski i cienie tego zawodu. Być może zatrzymanie się, zastanowienie i zebranie w jednym miejscu teorii, obserwacji oraz wniosków sprawi, że w kolejnych latach świadomość społeczna znacznie wzrośnie, co stanie się pierwszym krokiem do poprawy obecnej sytuacji i wyeliminowania choć części stresujących czynników.
Niniejsza praca powstała, aby przedstawić zależność między pracą nauczyciela a występowaniem zwiększonego stresu. Omówione tu zostaną przyczyny oraz objawy, ważną częścią będzie również rozdział, w którym przedstawione zostaną zasady dbania o zdrowie psychiczne – będzie to vademecum podparte rzetelną wiedzą, które mogłyby pomóc każdemu nauczycielowi w zwiększeniu poczucia satysfakcji ze swojego życia zawodowego.
Nauczyciele to grupa zawodowa, z którą każdy z nas ma do czynienia na pewnym etapie swojego życia. Teoretycznie doskonale wiemy, jak wygląda szkoła i co się dzieje za jej murami – ale prawda jest taka, że ogromna część życia nauczycieli stanowi dla nas wielką niewiadomą. Warto uświadamiać sobie, z czym wiąże się niesienie kaganka oświaty, i to bez względu na to, czy rozważamy podjęcie pracy w szkole, czy nie.
2. Przyczyny wypalenia zawodowego u nauczycieli
Dlaczego nauczyciele są grupą zawodową, która tak bardzo narażona jest na stres? I jak należy rozumieć pojęcie wypalenia zawodowego?
Zrozumienie perspektywy omawianego przypadku to pierwszy i bardzo ważny krok w każdych badaniach. Stres z biologicznego punktu widzenia jest wywoływany przez uwalniany do mózgu hormon – kortyzol - można więc regulować go odpowiednią farmakoterapią. Jednak nie jest to dobre rozwiązanie, ponieważ produkcja kortyzolu w organizmie uzależniona jest od czynników zewnętrznych: bardzo prostych, często spotykanych w życiu każdego człowieka i przez to bagatelizowanych. Tymczasem ogromną częścią walki z nadmierną produkcją kortyzolu w organizmie jest uważność oraz dbanie o siebie, zarówno w kwestii zdrowia fizycznego, jak i psychicznego. Podparcie takiej uważności definicjami zaczerpniętymi z oficjalnych źródeł to najlepsza znana obecnie recepta na pokonanie szkodliwych skutków nadmiernego stresu – w tym wypalenia zawodowego.
Co to jest wypalenie zawodowe i jak pojawia się w pracy nauczyciela? Odpowiedzi na te pytania znajdą się w tym rozdziale.
2.1. Wypalenie zawodowe – definicja i omówienie
Trudno zaprzeczyć, że wypalenie zawodowe zaczyna się od nadmiernego stresu. Stres jest zjawiskiem, które w swoich pracach opisywał endokrynolog Hans Sely, dokładnie opisując biologiczne zmiany zachodzące w organizmie. Natomiast wypalenie zawodowe zostało opisane po raz pierwszy w 1974 roku w pracach Herberta Freudenberga – prowadził on badania na grupie Amerykanów pracujących w trudnym środowisku, którzy w miarę coraz dłuższego wystawienia na stres zawodowy, systematycznie doświadczali objawów psychosomatycznych, tracili energię, zapał i siły do pracy.[1] W taki właśnie sposób zostało po raz pierwszy opisane zjawisko wypalenia zawodowego.
Wypalenie zawodowe jest syndromem dotykającym osoby, u których nadmiar negatywnych bodźców w miejscu pracy doprowadził do wyczerpania energii i chęci do pracy. Można to zjawisko zamknąć w następującej definicji: występujący pod wpływem długotrwałego i źle zarządzanego stresu stan, w którym pracownik czuje się chronicznie przemęczony i niezadowolony z pracy, staje się zdystansowany i coraz mniej angażuje się w pracę.[2]
Wypalenie zawodowe odniedawna znajduje się w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD – 11 sporządzanej przez WHO jako syndrom powodujący zaburzenia w funkcjonowaniu w życiu człowieka.[3] A według ustawy z 1 stycznia 2022 roku jest ono podstawą do wystawienia L4.[4]
Ważnym, a zarazem ciekawym zjawiskiem związanym ze stresem jest tzw. zespół adaptacyjny.[5] Najogólniej ujmując, organizm ludzki motywuje wszystkie swoje siły do przezwyciężenia sytuacji odbieranej jako zagrożenie, stąd też możemy zaobserwować występowanie zespołu adaptacyjnego, który można podzielić na trzy fazy:
Faza 1, czyli reakcja alarmowa: pojawia się szok i motywowanie wszystkich sił do wyeliminowania zagrożenia. Faza 1 wywołuje reakcję nie tylko emocjonalną, ale też biologiczną - skutkuje wzrostem czynności nadnerczy oraz wyostrzeniem układu współczulnego.
Faza 2, czyli odporność i przystosowanie: w wyniku walki z czynnikiem zagrożenia organizm zużywa swoje zasoby energii, zaniedbując funkcje fizjologiczne oraz psychologiczne.
Faza 3, czyli wyczerpanie: zasoby energetyczne organizmu są na wyczerpaniu i prowadzi to do obniżenia odporności oraz objawy, które nazywane są psychosomatyką.[6]
Mając dobrze wyjaśnione pojęcie stresu, warto w tym momencie pracy skupić się na wypaleniu zawodowym.
Aby móc stwierdzić u kogoś wystąpienie tego syndromu, nie wystarczy usłyszenie deklaracji o przepracowaniu. Według Christiny Maslach, aby można było mówić o wypaleniu zawodowym, konieczne jest jednoczesne wystąpienie trzech objawów:
- emocjonalne wyczerpanie,
- poczucie depersonalizacji,
- subiektywne obniżenie oceny własnych dokonań.[7]
Kontynuowanie pracy w zawodzie w trakcie występowania takich objawów jest niezwykle trudne oraz pozbawione spodziewanych owoców. Pozostawanie w stanie wypalenia zawodowego może prowadzić nawet do śmierci – zjawisko to nosi nazwę Karōshi (z jap. „śmierć z przepracowania”).[8] Nie jest to termin medyczny, dotyczy jednak zmian biologicznych w organizmie, przede wszystkim schorzeń krążeniowo-sercowych, które rosną i kumulują się w wyniku stresu i przepracowania, kończąc się zawałem mięśnia sercowego.
W tym miejscu warto wymienić objawy, jakie występują u osób, u których występuje syndrom wypalenia zawodowego. Takie objawy można podzielić na kilka różnych grup.
Objawy psychosomatyczne:
- osłabienie i brak energii do działania,
- bóle pleców,
- bóle głowy,
- bóle brzucha,
- ciągłe poczucie zmęczenia,
- problemy ze snem,
- koszmary senne,
- zaburzenia apetytu,
- wahania wagi ciała,
- zwiększone napięcie mięśni w obrębie szyi i ramion,
- potrzeba częstszego sięgania po leki i używki.
Objawy psychiczne:
- poczucie rozczarowania sobą,
- utrata szacunku do samego siebie,
- pesymistyczne postrzeganie życia,
- negatywne postrzeganie pracy,
- ograniczenie kontaktów towarzyskich,
- cynizm,
- agresja,
- lekceważenie potrzeb innych.
Objawy emocjonalne:
- poczucie osamotnienia,
- poczucie bezradności
- brak nadziei i perspektyw,
- nadmierne pobudzenie,
- zniechęcenie,
- rozczarowanie,
- brak nadziei,
- poczucie pustki,
- problemy z kontrolowaniem emocji,
- częsty płacz.[9]
Omówienie syndromu wypalenia zawodowego pokazuje, iż jest to poważne i zagrażające zdrowiu, a nawet życiu zjawisko. Świadomość jego istnienia, a także wiedza o objawach pozwalają na zaostrzenie czujności, aby móc w porę wprowadzić w życie odpowiednie zmiany. O tym, jakie to powinny być zmiany, traktować będzie jeden z kolejnych rozdziałów.
2.2. Poczucie dobrostanu u nauczycieli – badania
Ważnym punktem tej pracy jest pokazanie, że zawód nauczycieli wywołuje stres nie tylko w teorii. Według badania przeprowadzonego przez Dziennik Bałtycki[10] o stałych, negatywnych emocjach w swojej pracy może mówić aż 52,68% badanych nauczycieli. W grupie tej znajdują się osoby, które deklarują, iż te emocje są umiarkowane (25,82%), raczej silne (17,69%), silne (6,85%) oraz bardzo silne (2,32%). Jednocześnie aż 42,33% badanych deklaruje, iż ma problem z odczuwaną skutecznością dotyczącą motywowania uczniów i dopasowywania programu nauczania. Aż 12,61% stale doświadcza wyczerpania będącego objawem wypalenia zawodowego, a 36,88% często boryka się z tym objawem. 29,83% badanych nauczycieli deklaruje odczuwanie braku sensu swojej pracy, a jednocześnie aż 92,23% pozostaje wysoko zaangażowanych w swoją pracę.
Przytoczone badanie pokazuje bardzo ciekawą kwestię, jaką jest stałe poczucie zaangażowania w przypadku lwiej części badanych. Jednocześnie przytoczone negatywne objawy, takie jak przemęczenie i brak wiary w efekty swoich starań dają jasny obraz trudności, z jakimi boryka się środowisko nauczycielskie. Dlaczego tak się dzieje? O czynnikach wywołujących stres będzie mowa w kolejnym rozdziale.
2.3. Czynniki wywołujące stres w pracy nauczyciela
Znajomość zagadnienia syndromu wypalenia zawodowego pozwala na zrozumienie, z czym muszą borykać się nauczyciele, którzy tego zjawiska doświadczają. Natomiast warto również przyjrzeć się konkretnie środowisku, w jakim pracują te osoby.
W tej części pracy skupimy się na przyczynach wpływających na wypalenie zawodowe u nauczycieli.
Odpowiedzialność za dzieci i młodzież
Dzieci są żywiołowe, ciekawe świata i pełne pomysłów. Codzienne branie odpowiedzialności za grupę kilkunastu rozbrykanych urwisów to ogromny ciężar emocjonalny, zwłaszcza w obecnych czasach, gdy instytucja opieki społecznej stawia bardzo surowe wymagania. Uczniowie pierwszych klas podstawówki wymagają ogromnego nakładu pracy, aby wytrzymać 45 minut w ławce i skupić na nauce. W przypadku nastolatków jest lepiej tylko z pozoru – to wciąż osoby pozostające pod opieką nauczyciela. Z jednej strony od nastolatków można oczekiwać współpracy na zajęciach i stosownego do sytuacji zachowania. Z drugiej strony jednak okres nastoletni jest to trudny czas w życiu każdego człowieka: burza hormonów, pierwsze zakochania, potrzeba niezależności. Dlatego to nauczyciel z reguły jest pierwszą osobą, która jest świadkiem wagarów, pierwszych używek, czasem też nastoletnich ciąż. I nawet, jeśli nie musi brać za to odpowiedzialności z prawnego punktu widzenia, empatia, a często również pretensje rodziców stają się dużym obciążeniem emocjonalnym.
Praca w hałasie
Nie da się zaprzeczyć, że szkoła to jedno z głośniejszych miejsc, w jakich można przebywać. Według Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Państwowego Instytutu Badawczego możemy mówić o następujących parametrach:
- 75-88 dB(A) w sali sportowej (w zależności od charakteru zajęć),
- 81-87 dB(A) na korytarzach,
- 85-86 dB(A) w stołówce,
- 79-81 dB(A) w świetlicach.[11]
Tymczasem górna granica neutralnego poziomu dźwięków dla...
moniaz0610